r i ^ \ \ f A \
rJjJJ r
r rr fjr r r r r r
M^i'«'i"t^«li-« «
i i i • I I I i.i
r r f f r r r r r r ff ^it^^J ' r f f r r r rr r r r r t f i •
rVt%!fVi;i;^;i;i,i,S«
I I I i i I
r r f i.i
r r r ff
r r^ r f r
r r
r r r r r r r r
r r
r r r f f.'f.^.r r^r
ff r r r r^r^f f .t i
r f r r f r f r f f «
r r
r r
r r r f r r r r
t I I I I i «.<
r r r
r r f f f t «^•JJ.f^f
",•;•.•.•.•.•.:.'.'..'..•.•
1 g t t t t E t « t *
i i i I 4 JE^«
tot
i ' * *
1
i i'OJi JULI *JA^/J^i
Jtli'i^iVjcTt t
JEUt
Y^ Vi */ t^i^i t t V Vxjtjt il'^f "^
, M M i 1 ..
4 *^rMA^i*^» f I 1 1 1 1 l € t « Ä il Jt Jl « * J^^^^J^iM.Ja'/Äl- JL Jt X 1 X X X^ *-. *-, •"m*^* **w • r « « i i :ft Jl ü ji • i 'M mßMJ^JmJ
Jl X X X 1 , A^^ X ^ Vi^«^/x^ t*t^///ijC*!*X*y**^
M
fiVSi^iVxSS X 1 f^/f^ X jcV^^^
X X
I I I I [ I I t <
:x JL X. txjiAAJJJ'ßJ^J^gj
3 L Ji X x: X JL X X ^ M M MJJ^^M^M^MMMk
mmm.M M
$ M Jl MM
iMM m.Mj
- — yjM
v65
V^T
c^ c
.1
1«
1'
ßöiügrciilj prcinu'ii.
2|)rc ItäniBlicljr Botjcit bic Jprau ]^nn,^cfiin JtlBrcdjt liaii prciipcii ... i ^aö Äöniglid) ^^Jrcußifii^e llliniftcviuiii bcv fleiftlidjcn, llittnvicfjte^ uiib ^JJhbicitioU
?(ngc(cgcnt)eitcn nod) IJ
S)üä iifiteraril^e '-Buvcau im..Wcmigücf) '4>vcii|ifd)cn Staate =^JJlinifterium ... i
*4?rouiit,^ Srniibciilmrg.
l^arutf). .ÖEtr Supetintenbcitt 'Bieyct 1
iPerltn. Xae "}lnbrea^:9tcalgi)iniiniiiim 1
Tic .ftöniglic^c 3?ibliott)c{ 1
Sic 2<ibliotl)et bcs .ftöitigtid) *4>tf"BMrf)fn •^errcnf)au)e§ 1
Tic 3?ibüotl)cf bes ftaiierlid^cu iRei(^?:*4-^oftamtcÄ 1
Sic C»()arlottcnid)iili' 1
Öevtn i^txb. Sümmlcv? 4*iici)l)iiui)luiig 1
So* nf^icbTid)«:;Hcalgl)mitaiiimi 1
lex Wcmcittbf :.ttird)fiiratl) bct £t. {?ltfnbetl)--i{tre^c 1
2ci (*Scmcinbc:Mitd)cittatt) bcv *)Jcucii ftitef)c 1
-Xct ßcmcinbcsßitcfjciunt^ ju <St. *4-'fti^' 1
Ajcrt iHcnticv Ctto ^ä^ex 1
lai 3oad)ttn?tf)alid)C ßJljmnafium 1
•Öetv Dr. phil. 'Jl. .Hird)i)Dff, ovb. '|SvofcJiov an bct Uniüctfität ,)u a?crliii iiiib
'JJiitglicb bcv 'Jlfcibcmic bcv älMijciiidjafteit I
•'perv *4>toic'iov Dr. 'X'^wl .SUciiicvt 1
2a5 *>;uiieuttribtiid)c "Jicnlgqmnafiimi 1
Jte Suiicnftäbtiidjc CbcvtCQtfd)ulc 1
.^erv Scf)iili)otftcl)cv i.'ü§olu 1
Set tyi)nngcliid)c Cbcts.Siitdjcitintl) 1
Sic 3<uc^f)nublung bct .£)cvvcn "iSiittfiimmev iV 9Jlül)lbtcd)t I
§ctt D. 6avl Sciiüjd), otb. 'I'vofcjiov bct Itjcotogic an bev Uniuetfität .ju iBctlin, .Ronfiftorinlratf) iinb 9JJitglicb beS flonfiitorium« bct ^rotoin.j SStanbciu
bürg 1
Sic i8ud)l)aitblung bcs ^etvii V'. Steiiitt)nl 1
•ftert £d)rittftcncr 5. Xrojau 1
SoiUciiburg (Ucfcvmaiti. Sc. (SrccIIcuj §etv Obcrpräfibciit q. S. 6)raf 'iltiiiiii .... 1
1*
IV .'^iDcitcä SJetjeidjilis bct @ubf{ttbciitcn.
O'liarloitciibiirfl. viiti: I). Ltto 'l'flcißctcr, otb. *4-'toieffor bct Jtjcologic nii bct lliiiuct;
fitnt ',11 ;Wftliii 1
Xroffeii. fiftr 3cminnt:2ircttut Wubtifl I
(*)rofi i.'id)tcrtclbc bei ii<ctliii. lio UiibliüKjct bit .*löiiiglid)cii .&niipt:.({abettcu:Slii|taU 1
.t>inimcitifort n. o. "Jlotbbnl)«. Öctt *|)niluv .<pcfjtcr I
C\l)loiu bei 2nl)iiif. .öi'tt '4.!nitux Spriuc^botii I
üait(i))töbt bei ÜL'olbciibetfl. .^ett .(himiiicttjcrt uuii i'taiib 1
üurfaii. .6ctr ('>Si)mii(iiial : Vc()tcr Dr. Viiifc 1
'i'ctfii-j i;Kefl.=iBfv "|iol*bcmi). .5pctt *4.inflot ©djlngcv.
Xifits (fcrriiiDlnr iit in Ca I. viik- iiiilfr öcv Tjitmo tii jtamlaliidjcii S}uit|l)(m6luiiii ucijctdinct.
HJotsbaiii. .öctt ,')ii|'li,itntl) '.Jlbolf üirtjt I
sjcxx Ctto uoii ;)lniifi'. ''J.'fnttct iiiii .Höiiiglidjcii *JJIilitätloaiicnl)aiiic. JiciC'^ (itcmpliii ifi fdioii in bct I. S;i(lt imtet „lüctlin" (nlfinllcn.
!liatl)ciioiu. lic Stnbt ülottjciiüiu 1
3icDcreborf bi-i Jacobäbotf. .löcti '■]^a\iox £d)ubctl 1
Stülpe bei Viidcntonlbc. .t^ctt *|.'n|liir *4Jlctütl) 1
^4irouiiij .jpaiiiioucr.
!8ltiiiil(inc bei (icUc. »jctt 'jioftot Ä'. fltcujlei 1
PcUc. Dililiothecii luininturii (Jell<;ii«iK 1
Tic .ftöitiglidjc Wi)initafiol = illiüUotl)cf • 1
(Göttinnen. •Sjtett '^irufcijot Or. 5- 33cd)tcl 1
•Öett ^^'i^oftMo^ '^1- -^Xi^nc 1
.{laitiioucr. 2ic .ftbiiifllid)c üffcutlidjc !tfibliutl)ef 1
Iflä .!töiiig(id)c .5laitet:!IÜil()c(m = Wi)miiniiiim 1
lif ibiid)()aiibluiii] bev .fievvoii £d)iiiuvl \- uuii Sccfclb l
*4>i-üuiii,^ .^cffcii ^JJnffaii.
^ciiir l)oljcit bct IH'i'Suö ?tbolplj Uoii .Oaiiaii 1
(^(mnrol)niiKii. ■'öert Vcgntioiii:Sefictät synroii Ctto «oii bct äJinlsbutg 1
TSrrniitflirt n. *JJI, lic Ü*iid)l)niibliiitg bc^ .öetrii ^\aac St. föoflt 1
.f)cti '4'tnitet l'el)b()ce(ei 1
.ftcrboni. Im Il)eologiid)e Seiiiiiiiu- 1
.Sinficf. lie ftäiibijdjc l'aiibe5:ii<ibliot()e( 1
SS?icdbabcii. lio *.yud)()niibliiiig bev .ficitcit J^Hn A: Wcds 1
*4.Müüiii,', Oft^vciiftcii.
^iiftcrbiiifl. lie ^ibliolljef bes .WDiiiglid)cii V'niibgctid)t4 1
Stüiiigsbcrfl. lic lyudjtjniibliing bet .Jieticii Wtäfc A: Uiyci 1
Xic ü<iid)()niibliing bei .(jcttcii .ftod) k Dlcimet '■i
Wciiicl. 1i\i Wyninnfiiiiii 1
Xilfif. ln-5 Wijiimamiiii l
.Stö^liii. lie ')Jlaticiifiidjc I
Xic .Höiiiglid)e iHegictiiiig 1
'.($l)rii;. lie £t. 'JJIniitilicii = Jtitt^c 1
äi^oUiii. .'peir Siipetiiiteiibeiit Sdjliep 1
3atbcii bei Iieptolu a. b. ^<egn. .Ipcit ^^aHoi Steiiimeict 1
3n)filt5 SBer.^eicfiiii? bcv Siibffvibentcii. V
4<rombcrfl. l\t lii'iitlcvjdK >i<iict)l)oiiMiinfl 1
JKIiciiiVrowiiiä.
'Mad)en. .'pcvr ''linftov rtüfter 1
^civ t'antl. theol. Oiniböifffv 1
iBarmcii. Xii- £tnbt 4*ililiotlicf I
!8onit. .ipevv .Hoiififtotinlvatt) '^Ui'fcijov 1>. Ävnffi 1
Ins cünii9Clijd):tl)CülO(iijet)c Stift bft Uiiil'cvfitnt iSoiiii 1
^üffelborf. .^icrr «mniinfinl: Cbcvlcbrcr 1)i. (yuct-j 1
tflbcrfclb. lic liitl)criicl)i' Öciiicinbc 1
(fiiflclofirdicii (;Hi'((.:3<c\. Aibln). Victv ^^ifiuvcv (5(\r[ It)icii()OHo 1
.Hcnipcit. iic S^ud)l)iinbliiiiii bcv .üivrcii iici'ii'U & .ftoiicv 1
Xölii. iii-i .ttbiiiglid)!.' ("Yriebvid) = 95Jilt)i'liii:öiliimiiiiiiiin 1
WortJbroic^ bei 5d)ti'bujd). 5vcil)civ j}. uoii Xicvivnbt 1
'^Plbcrg (ihei* '!)J!iil)tl)cim a. ;)tl).). Sic ®emciiibi\
tiricS (irrmpliit iii in Jcv 1. S.'iiic ivittiUmlid) laucv ,,'Woll'fvo" lu'wiftmfl.
^^^robiitj 3n(t)fcit. ^}liciicrolcbcii. lic !yiid)l)oiibluiifl br-> .»>fvvii .^i. l?. .^lud)
Snvbi) a. b. etbc. Xic .ßirdjc
X'obriiborf. Sic 3?nrfiiiicv (?pl)ornl:3'ibtipttKf
(frfiirt. \ictt *4-'nftov I'i'. !J3ävuiiiifd
lic .Ööiiiglidjc bfjcntlid)!' S<ibtiot()tf
Xic iPibliotl)ot bcü ci'iiimcliid)i'ii l'üniftevü
•ticrr (\il)miiiiiin(:Cbfvli"I)tcv l'r. Jpciii)fliniuiii
.Oafbcrjitabt. In^ Jtbiiiglit^o Xoi»: Wijiiiiwfiiim
J^aUc n. b. ®. Xic iyibliot()ef bot Cftiiibijc^cit '•Miiiiioiu. = ?lii|tnlt ... Waflbcbiirfi. lic ^ibliutljcf bo» .«Ipfict-? „Uiifi-vc licbon (yrnucii" . . .
lif Stnbi ;i<il>liot()cf
'jiaiiiiibiirfi n. b. Z. 2k £tcibt:4>ib(iotl)i'f
'^fortA. lio 3?ibliol()o( bfv .Uüiiiglid)i'ii Vniibfjjrtjuli"
3(l)lciiriii(tcii. In.> .Ubni(ilid)C 05i)iiiiiniiiim
'Ä'cbticrftcbt bei .^cbcr-jtcbcu (.iUei.} 'iljd)ci;->li'bcii). .^ont t'n'lov £i1)ulti'|"i
Ui'criiiflcrobc. lie Wräflic^c 4*ibtiotl)rl
SSittciibcrfl. Tic S8ibliot()cf bc* ''.l.>rcbiflcv = £cniinnv.>
*4?rouiii^ 3ri|(c|ici!.
9rc$(aii. Sic c«nitiifliid)e ()BtKVf 4*iiv(iftid)iitc 1
2n4 .Übniglidjo .Uoiififtoriiim
In« ,ftiiiiiqlid)c *Ptolnininl: £rf)iil=.ftoIlciviim . .
.^ctr ^'rofcijov Dr. iKiibigcv
Sic etabt = 9?ib(iotf)cf
Tic flöninlid)c Uiiiücviitäti:!Pibliotl)c(
Q(rihibcrn. 2ic 4*iid)l)(iitblim(i bc-i .^imit 2iv l'miiol)ii
3aiicr. vii'trn 3iV Sdjiill.iC'i il<iid)()iinbliiitfi
.^Ircii^biirg. .ipcrt Dr. med. ai>iil)iict
dicirticiiftciii (;Ro(V:4<o,v SBtc^laii). .ficrv l'nftoi: Stmibng 3tcinlirrt|Cit bei Viibbcii. lic Weinciiibt
VI 31""*^« SBetjcic^nis bet ®ii6f!ri6entcii.
Stiel, ,'vtnii Lic. theol. 'i<Q1tot Dr. *JicDUl) ä*ätl)3cti, geb. Sctjmibt 1
iV'antisberf. .£>cvr Oiiimnafindehrfv Gicftieff 1
'ißroBiu,^ 3Bcft»)()nku.
4*ielefclb. lic ^yuc^hniibliing be? iictrii 'Jl. .iiiiimrt) 1
'ißroBtn,^ 3Scftprcu^cii.
Xoii.VB- 'yfiT ^i'vtliug, "Jlvctjibiafonii-- nn bev Cbcr ^'^-tovrfirdjr lu £t. •.Uiatieii .... 1 Tic ^nppiojrtie 3?tbÜDtl)ef 1
Üinniorcidj •;25aiicrn.
*Jlii8>?biirfl. Jie .ffrcic-; imb Stcibt = 3?ibliiitl)ef
Xintelobiil)!. 2ev 4^apitcl = l'fictifrciii
l'irtjteiifel^. S^nx Sientnmtmnnii ScDVii 'JJJottc*
•iötöitdieroti. .Öcrr "^'i'irtct ''Hit
■iJüiiidieit. .^crT ':pvofcijor (\ -U. Goviicliii-5
il^iiibcheim. In« .ftnpitcl
itDnigrntt] J»act)fcii.
^luimberfl. 2ci? .«oniglidjc ',;el)rcv: .ceiiniinv
ibnuBeii. Xic ^ibliutbef be-? eHnngelürtieii äemiiiot-?
Sticmni^. 2os Wüiiiglidic (^iliiminfinm
lic Stobt = iJ^ibliotf)ef
Trc-Jben. 2o? ("vtrifirrtlicl) uoii ("yictjdicvjrf)!' Scitiinnr
2ic 3?ibliotl)fE bc* .Wbiiiglid)cn .Unbettfiuorp*;
Xie S<ibliütl)cf be* .tiönigüdjcii 3d)uUcl)vet:£i'niimivv ' f^riebtictjftnbt't
lex .ftird)cm'otftniib ju 2rcjbcn:9lntiiiil"tabt
£cr .ttiidjfiiUotftnub bcr iyTauetifttdjc
fiei)).Vfl- ^if 2*iid)liaiibhiiig bc* cmiitgcliirf)cii 5i!crcin*linujc*
nfriiiilfin C»-. -O. Xcitiü
.6etr Stii<l. theol. Jvirfer niiv Sol)Innb n. b. ©ptce
(^tau uctlB. ?^tid)ci:
.^ert 'l'toteiiot Ur. (Vtege
2er .«ird)ciHiovftonb ,^u ©t. ''}J!nttI)Qi
.^ert l'iccntiiit Dr. Sioo[i, Jc.ieiit nn bcr lliiiticrfität
^cn- 8tu(l. theol. JUofjborii
^err Dr. phil. P. Sri)rbbcr
'Xai leiitidjc Seminar ber Ihtiiioviität Seipyg
Xai ^iftorijd)e Seiiiinnr ber Uiiipcrfität Veip.vg
Sas Staat« :öi)nmniiiiin
Tk etflbl=»ibliotl)ef
Sie 2I)eologiic^c £tubeiitcii = SPibliott)ef
.»Jerr 'i'aftor SU. .iiiiücr, tircftor ber imierii 9)iiifioii
^iJiti^en. lie ;KeaIid)iilc
,'^iDcitc* 2>fT^oic()ni? &i'v Siiliifviliriiton. VII
flauen i. 3>. Xcr .ftiTd)en=ä>iuftnub.
tiefe* Ijrcmpliir iii icftou in bcr I. Sütc imtfv im jiamrit ^er ^iiriilianMiing ^l••:• j>mu 5. ?l. Slfinliäm'cr onicirtirci-
Tcti jtöiiic|liciic Seminav 1
£rt)iicclicrfl. lic Wöiiiijlidic ®oiiiiiiar:'i<ibliotl)cf 1
Sdiöiilind) bei Vöbau. .Stiert *4.>fiittcr Lic. tliool. Sinbf 1
Störmthal i'fi *^'cipjig. Jjcrv '4>fll''"; t»rnft l*iiflel 1
>^tttaii. Tic ^^ibliotlii't be* ^»ol)aimcuni-j l
Sl'ttiopnii. lic Stni)t = 3?ibliothcf 1
>^tuirfau. lic ptotcflinitildjc fiird)c 1
Xcr :Hnti) bct Stnbt ;^n)trfnu 1
l'i Diiigr nd] irürttiMiili crij.
(Jolw. Jcr 6ii(n)et i'crlagäiicrciit
Korntlial. ficrt Slcftor ©corg Tccfcv
üconbcrfl. lic Siöccjansl'efegciellic^oft
Stiitfflort. lie ;)intt)l)au« = iBib(iotl)c£
■iicxxn ix i.'ittbcmaimä 4*nd)l)niibluiig
.f)crx iSctlag-jbiic^häiiblcv 3S. 3poinnnn
.^err Dr. J^ilian Stciiicv
2ic 3:<iic^t)aiibluiig bc* ^etrn 3. {y. Stciiifol'f
Itübijifleii. Tic .fföiiiglid)c Unibcrfität.:. = SPi6Iiotl)cf
Ulm. Ii'v (*Bangeliid)c liöccfaiiiiVrciii
.Ipert *Proteiior 6öd)ftcttcr
SambaA bei ;Robt^. Apert '•^aitox öJeuert
92cu(alcti. .^err "^^nftor 3- SJojj
9ioflD(f. lie Sibliothef bet OTerf(enburgiid)eii ^Kittet: imb Viiiibidinft
las Stnbtiic^e ©ftiniiafiiim
Aperr Setninarift Strat)iic{c
a^raßljLT.iogtliiim .tncfhiciiliunj ,i^rl•lMlt3.
9Jett ■ Strclttt. la'i @rD6t)(r.}ogIi(f)e j^onfiftoriuin . .
<l?rafU)iT^ogrl)iini "23.10011.
Ca^r. 2ie Stobt = »ibliotf)e{ 1
«l?rofil]crsaijtliiini OriTrii.
!&en^l)cini. ^err SeminQrlet)rcv ^y'^S''''-' '
Sarmftnbt. Sie (5!ro6f)eriog(irt)c 5RcaUd)iilf • . . . . !
•äDiaiiiv lif £tabt=Sibtiott)cf 1
iWornti». Xa^ >l.'nuliil = TOiiieiim 1
aJroßöcr.iDgttiiini il^ciiilciUiurg ^rtjUu'iiii.
MII 3>tiettc? 9}cT,^cid)ni5 her (SiiWritcntcn.
^Clifl. 2c. (*i-ccUcin .Ocvv loivfl. Wt-t)cimvail) '4>VDfi'iior I». .finji' 1
•S3cn- Dv. y?. l'itjmann, "^Sriimtbo^cnt mt bcv llniucrfität 1
Ifcrioorrnim '33rniinfi1")liing.
.'Öcdiificbt. lai i^icviocilirijc Wl)iiiiin)iiiiii 1
'Ji>oliciil)üttcl. Xai AjeviOflüdji' '^licbigevionüiinv 1
'Iv^cniiun^f)niifcii. Sic .ficncii '|>tcivrcv Jvaii.j 'i*ccf uub ®d)ultl)eiK (Jbiiarb iUiUlnart)! fiiv bic .ftird)= uiib 'iSfcur ^ä'ibliotlicf nuf .Sioftcn bcr l^ixdy- iiiib Wcnicinbc^ .(inifc 'lU je f)n(fHgcm ä'ctroiic . . •■ 1
l^cr^ciijtrjmii J>ni1)frn iViciniiiorn.
9}}B()rn. Jic Vitthci- = Stiftiina ■ 1
i^iT.iciötljum ?tnijalt.
iöoIOcrflc bei än-tiibiivii. .fierr 5pnftin- .^lefj 1
.Sfötl]Cii. Tic .Rirrije ^ii £t. ^nfob 1
.Hcvtift. iie 'i'itiliotfjcf bce. .'pcrjoglic^cii Jrmicivceiimo 1
■Oevrii (*. l'uppeä .Oof»3?iirf}f)aubluiifl 1
jfiirrtciitljiim ^iljUiariüiirg = iiiibulftabt.
SiliflCii bei 'tSniiliinclhi. Tic -Uivrljc 1
£iirftiMitl)mii iicmv jümjcrc Xiiiic.
Otcra. lic Ö5i)miinfiii(:'i'iblicitf)ef 1
3d)lct,v Set .Wivdieit =Ulürft(iiib 1
j-icir iiiib l^mfcftabt Jt^amüiirff.
.Önmüiirn. Aöcvt ?lriiolb C^bevt, in Jyivmn : Gnvl 65räboncv, 2?ud;()niiblitiifl 1
Tic *^iid)()niiblimg bcv .tienii Vucn* (vivnfc 1
Xie ä'iid)l)niibliiii(5 bc.- A^ievni j?avl .S"ieitmnini 1
.<petr Dr. .jur. griift .J. .fliv|etcirii 1
Sic Hnterrid)tc- = 9lin"lnltcii be<> .tUofterÄ 2t. 3ot)amii-> 1
irt* "JJiiiii|'tetinl:*.Urd)iu bee .Wivd)eiivntl)-3 1
.<;->err Xireftov Dr. Maxi ;Heblid) 1
.^ictt l>r. jiir. ^Jlartin 2öl)lc 1
3tocite§ 3}ei3eii^ni$ bet ©iibjfTibentcn. IX
TicutidicG liculjcilnnb 451faiV TtattHingcn. ^.^
!iBaUbTOiiii iH'i isiilibab. öcvr *4>farvcv Äicfcr 1
«»1(5 nin SBalb. .^ctt ^Pfarrer 23erroii.
Xicieä Ijfciiipliu iit in bcc I. Sülf unter Stönigvcid) ffiüivttcniDcr« aufBefii()tt.
liai|'crtl)imi Ocftcrrciiij Ungarn.
iBiibapeft. Jie 5gib[iotl)cf be« 'il!ntioiia(:Wiiiciini-5
Tic QtQbciniid)c S^il'liotljct
Jer (iSciictnl=ftomifnt bor n'niigclijdjou i{iTrf)c 'Jl. 6. in lliiiinni ^errn 5. fttliait-j Unil'crfität6:!Piicf)l)nnbliinfl
G.^criioiot^. Sic .ß. ß. Uiiiüetfität.>:33ibüotl)cf
^Dbltiig bei äBieit. Jpetr l*. '4>ti:nev)'tofct
(Sraj. 2ic UniBcrfität5:iPiid)l)aiibluiU5 bot .'porroii V.'oufd)iiov iV Viibcn-sfi) •^ctt Ih: Üliiguft £aucr, '^.!rofcijot nii bcr lliiiucrfitot (äraj 2ic .K. 15. UniUi:vfitrtt5 = ä'ibliotl)cf
$a(a§. .5cn' Stron SjiUibi), vcfoviuirtor Scoliorftcv ,
3iuii>brit(f. 2it .ft. M. Uniiior|ität5 = itlibüotl)of
iilDftcrnciibiirit bei S>ion. .f)orv '^(irofeiiov l>r. .Ciornhut!
*4JraB. lio .Ü. H. lliiiiior)itQt5:3<ibIiot()cf
'4Jrcpbnrfl. 2ii cuangoüji^ = t[)cologiid)c 'älfnbemio
ÄMcn. .sjexi; Siiibluig Spcibct
J»tf)luci.5.
iönjcl. Sic cbangdiic^e *^3rcbigcvjc^ule
.^err Lic. Dr. 3<cnil)nrb iHiggonbad)
.^ert Sliitiftec' Dr. ^. Storfinci)cr
.^ctr Stud. theol. äß. !Reiitcr
.fieti; S8iid)f)änb(cr ß. 5. ©pittlot
Sern, lic Stabt = 3?ibliotl)of
3t. («aUcii. lic £tabt = iyibliotl)cf
(Senf, lic llniDctfitnt'5--*.t?iid)l)aitbliing bcc- •ficttii .sj. (Ücorg Saufanne. La BiUiothequp cantonalo
.f)ctr 5)>rotciior Dr. iiiicten Waitticr
iitDnigreirtj .iSicbcrlanbc.
(Groningen, lie 3>ibüot()cf bcr 3ietd)§:Univictntät ©roitingcn 1
Öerr Dr. med. .^. !H. iHaiifc, *|'tofciiot an bcv IHcic^sjUtiiBcrfitnt ßSroniiigcii . 1
Üöiiigrcirt] ^äncniarU.
$io))cn()ngcn. lic gvofec .Höitiglic^e ^ibliot()ff
X .■^mcitos licvieif^ni^' bev iiilijfTibcuti'ii.
Ööniorcirt) J>rijlucbcn miti .i"5oilucr][i'n. gj^,
l'unti. Xif fibniglidjc UiiiuetfitötS:S8i6ltotf)cf 1
3toitl)Olm. lif .iiiöiiigliilje S^ibliuttjof 1
.pfvr Piistov iiriniarius Dr. ly. 5''')'' ^
Öanigrciilj a?rtifiönttanirn.
tfambribgc. Itfv. H. C. G. MouIp. M. A. Piinciiial et liidloy Hall 1
&2iDerpoD(. Rev. Cli. Beaid.
TicjcS ttjcmplav ift j(f)oii in bcv I. Vijie iiutcv ffv Tviiniii tiov 'i'mthiiicbhiiii) 'Milliomä i 'Vincimi' in !>.'oiibon dnicicfinct.
SDIlboil. British Museum 1
®io iBudjhnitMimg bov ■'pi'vvi'ii Tulnii A: (>p 1
.^ctv .Urtiifmaiin t>. ^'. (*bcrt)atbt 1
.'pcvr i5. (Ü. (Jiticijbauer, .({nufmaim. 'I'lnirin_tfi:i liousr 1
£ic S8ucl)l)aiibluit3 be« ipetvii 2. *3iittt iiod) -1
Itov. Henry Wnce, D. D. Prebiincler.v of St. Pauls eto.
licifi t£i''n'V''"' if biTfitü in bcv I. k.'iitr Hcvjciifniet. lie ÜliuiiiUt i>mi nittn corn-il.
lic !t*ud)l)nnbliiii9 bcv .Ofvvcii 'ilMlliani-s i< 'Jforgntc iioii) •_'
JFranlircirtj.
'|*nriC'. lic i*itd)t)Qitblimg bov .'öcwcii .<>(inv .V Steiiu'vt 1
Jjfvv 31*. 3'irffo" 1
1:u' S'lirtjljniiblimg bc-j .Vicvvii H. le Sovuüpr . 1
l'ic S8in})l)niiblimg bi'C' Alicwn (y .iHincftifrf 1
l^öiügrcidj Italien.
fflom. liililifitheea Vittorin Kninnneie I
Iitiiü'rtljiim inifilaiib.
!£an,^o(|ir (WoiiWcrnfinfiit ^oluiio/. .<;ifvv Cninl. tlirol. ^vftlrijiu'ibfv 1
^orpnt. .s^evv Stml. thcol. ,ip. t'flüm 1
Sorfcnliof. Z. liivrt)lniirt)l y;iiolni ,"vüvft Vii'Ueii 1
Jpeliinnf»r<>. -Vicrv '^Woffjjov Dr. Jj. ;Kabctgl).
Jicicf- GfiMiipliu lunv in in 1. Villi- intliilnilirti nnirr ATöiiiiivcicIi Stfnurti-n iH-r\i'irtiMi't.
lif Wiiifcr:5(lf);niibcv = Umbctfitnt9 = iBibUotl)cf 1
^Jitaii. 3:ic Weifüfc^nft für «itcvntur iiiib .fiuiift 1
Wovfoii. Tfv .Hivcl)nirnth bcv fHiiiigi'lini) = liit()i'viM)on 2t. 'JJIi(J)QtU-j = ÖSnnoiiibi' .... 1
Tic '|'ftvi:'^inu(i:.Uird)i.'ii: 3cl)iilc 1
"Jicutioufcii Vililnnbi. .ficrv '^inftüv IVniiitg 1
®». lUcffri'l'iirB. fyn Sniiiiicl M. 5*övliiig , . 1
>i\*nridi(iii. lic *nd)I)niiblinig bcv .finvii (vb. -ixkuht X iSo 1
3wcttes 3Jeräeid}iu» bev ®ub|(ribenten. XI
?tnu'ritta. e^^,
$(nn-9(rbor ('Biidjignu). The University of Michigan
^}luiucu C^len Vlotf). Tlu> Library Auluini Seniinary
iBiiffato i^Ju'iu Vjott^- Rev. ^t-'roffiiov If)oma-; ®nl)bct
6t)tcano i^Vlitiüivl. Tic 4<itd)l)niibliiiii( br-> •ficvrit WiiftnU .Ciiuftprff
ölcBcIniib iCf)iü). .fictr '^(iiiinciftcv Cv .Sp. Wricjc
(£olumbitC< iCtiioi. Ucv. 1. L. Trunger. Luthenin Book Conci'rii
(Scrmontown ('^Sftitnbcluliin). .Octv i^aftot 3. )ö. ili. aBcnbel
^t^aca •'■Um 'ijovri. .ücvt Vliibrcio D. aiMjttf, *4>i'Äfibnit ber ffoviic[I= llniuerfität ....
Waliaitot) Giti) ('ij.'fnniqlnanieii). Eev. ,\ptcf ;Hfri)tftt'iiu'v, rii.:lutfi. ^inftov
•JöJoiiiair (oUiitois). l.'ov. J. .E)ct)ci-.
licicä ß;^ciiH)tai- ijt |d)oit tu bcv I. iliiic uiitfr txra Vlnnini ticv äfiidilioiiiJUiiui "•!'. 'Wcilevs mann \- l£i). in 5!iid V)or[ »cncidjiii-l. WiftOditfec v^äJijcciiiiiii. Tic SSiirfjhdiibdnifl be^ ,f)i'vrii Wen. 'i^tiimbfv
Jio 5*iid)f)anbluitg bcr •fiewcii 'ihimiuiui'U A: ;Kol)bc
•iltm ?)ort. The .Astor-Lihnuy
Kev. &eo. ff. 5. -^aa-i, lutl). 'liiaitot:
Rev. Samuel W. Jtntffon
Cfaflc (Sonja). .6ctt *4>Tciffiiov ,"». !Kcl)inamt
$(t)inoutt) i.SlM-HOiifiiii. .ticrr X-aitoi ^V iU. .^ctjcv
!Hcabinit ( 'i-cimiijlüüiüoii 1. Xic 'i'il3cv:ä>ud)liaiibliitifl
S^cboqnaii iai>i*cDiifini. .ipcvt *4-'nftDr .;''\. W. Wöfjtiitflcv
«priitflficlb (^llirtoiä). 2ns Sfntiiinv
*JQfl)ccliii9 i^C^io). Kev. ?(. Ä». äöcrbcv, liiti)crifd)cv '4!aftov
■ticrv 8ct)rcr @covg *i5niil
5Cfnfta.
Kiii^ Williauig Town, Cape Coloiiy. Hev. Th-. Zu 'J)!. Si^rn 1
Wetrfjloffcii niii i.i. DfoBcmlifr ise». Sit Siitifhiv<ioii BcrVRiditct im Sltiinlimc iiitinntfic^rr fSitbr. Siinclitc 'Bliiibc loorbcii iiirf)t iilißfjtl'fii.
- • r
r r T T t f f I f f f I f 4 I i « «.i iJJ •/,Vi*' I .ÄÄMM f r I f f < f I f • i i t * 1 a:4 i « 4 I
f f f f f f f f I I I i I i.i I 1.1 < *,i l-i •»_
r r t
//^V/.'.^^
Jk %
r f r f f r ¥ jr f c f c #
T f C f f f f
r f t f f f f f ff r f f I r f f r ff f ff f i t ff i 1 ff r ff ff f ff ff ff ff ff ff ff ff ff ff [ ff ff ff ff « ff
I ff f T f f ff
f I I 1 : ff
j % i . i % t f f ff » f I ff
; : : ff ff ff I j f ff I 1 ff^
f ff f I ff ff f I ff ff ff I I ff^
1 ff r r I ff J i • j ff ff ff ^
I f I r ff^ff-i
I f «^ ff ff -•
i ff J ff I H t I f r ff I i
; i I ff ff ff «^
I • i ff «.ff
t J 1 ff ff ff t i*g 1 i ff ff . ff fj ff t ff.
X i I 1 ff ff 4
I ff ff ff ff ff. i ff ff : i 1 ff
I I ff 1 ff jff .
I I ff I ff I ff
L 11 1 ff t I X 1^1 I 1 1 ff LjTl 1 ff ff c.
ff 1 ff 1 ff f ff
i 1 l l £ l XXJLJ. ff - I
. t L l . •- . ' 1 1 i X - - JL X A ^ Ix . I jt X J
_ „rai-ss
= «HSEamt l-Etr
5S- ^^ ^Si^^^IS^
-UM. -^"^ »'1'. _i.->l
TTrtI r ■ -^mP"'' ' ".f"!.! in*- l-lll»~i "—
"i ff A^BTi ff ff i ff ff ff ff • • ODj
x£ffffjf«lffiffff J»^^.^^^^ ^
iffllJflffiiifffflti ^ä I 7 T f 1% I ^ i ff ff ff ff ff ff J ^JJJ
11« f 1 J ff 1 ff ff 1 i s ff.ff ff^^^^^^ i t Jl 1 IJJ fflllfff ••■IIJJI
.'•<
\> »^i • • • »,• » » M > » • r t i • • I • i • I I 1 III 1 1 rt
■« l.l I.B^I I • IIB illlllillllllllllllll
^ M.B.i.l I I i^^t.i.i iiiiiiiiiiiilttillliit
.11 t I lA' •
• i
ilillllllilir tiillliiYlt
iillllBIBII»! ^-^-^^,_. llBIIIIII^BIi».. ,
> : I i
> 1 I I
? J^.y(} Ji.y^ /ifc.^rt A^.^A i^.M ik.yA >^.^'\ ^.^A J^^A i^.M ^.M --k.^f < ^.yi
il^ 0 r ui 0 r t»
ein iil-j ein ;Jat)r ift über her 91rbcit am ppvlicgcn^ bcn i8üiibe fevfl offen, für mtdö ein ^a^x fctilriercr tiQuelid^ev unb pcrfönlidiet ii'ciben. 3Bic fctir tnit bieie IVi^^ögerung bcv X^Jue-gabe bcbaucrtcn, fp tdqv e-j bod^ umnögltd^, bicfclbe lu bcfd^Icuntgcn, tnenn id^ iinfev Untcrnct)mcn fp fprtfüt)rcn ippEtc, wie eC' begpunen ivpvben, nnb ihm bcn SBcifoÜ cvbaltcn, ben ec' gefnnben. (Jinen fd)ncUcren ^ovlfdöritt fpunen mir nttt guter ^Simcrfid)! für bie 3uiu"ft in ?lu§fid^t ftcllen, nacbbem luiiuuclir mit Oiencbmignng be-J Aviiniglidi -^»reuBifd^en ^llliniftcinumc' bie ^crrcn '^.Upfeffpr Dr. .Ualnerau unb '^Miftpr Dr. iBertheau in bie ^"Rcbaltion ber fritifcl)eu tvifjammtauv'grtbe eingetreten finb. lUit anbcren Oielebrten ftnb llnterl)anblungen angefnüpft. äp Inirb e-j unv npvQueifidjtlid^ möglid^ tnerbcn, llinfprt unferm 'i|>rogriimm ppüftiinbigcr nad^jufommcn.
^\n3luijclien bdben luir einen fdilneren innluft yi beflagen gehabt. 91m 10. Jyebrnav b. o- i^fiftarb .'perr t^eli. 'Kegiernng-^ratli 'iprofeffor Dr. 11]üllen= llpff, lllitglieb ber .Wommiffion für bie ,v>erauc>gabe Ppn !Cutbcr-> i'iJcrfen. (Fin Jparmcr (Vrennb nnfere-? Untcrnebmencv mir perfpnlidj ein wpblwpllenber OJönner, »uor er ftetv^ bereit, mid} mit feinem ')iattie ,yi unterftü|;en. 'Jln feine Stelle ift auf ben iHn1d)log ber .«bniglidien ÜUabemie ber 5i.>iffenid)aftcn ju '■i^erlin .Vvrr '^h-pfeffpr Dr. Tillmann getreten, nnb balb barauf burdi bae ,\{bniglid)e "il.h-euf?ifd)c lliinifterinm ber geiftlid)cn k. 9higelegenbeiten aud) i>err •Uonfiftoriahatb ''^'riifefjor Dv. ATpftlin in .'öaUe in bie genannte Aipmmiffinn berufen uunben. 8p ift für bie mnrbige ^Yprtfetmng nnferer 'Jlnc-gabe nieiterc iMirgjdiaft gegeben.
I 1 ) ) ) ) i • I I 1 1J^
1 1 1 1 1 r 1 ) > ) 1 •
*% I I I 1 i » I I t 1 t
1 t B 1 1 i 1 f B B t B
) 1 B 1 B B » ) I 1 1 i
I I I I I t B B B B B •
B B B B B i B B t B B i
B B I I B B I B B B B t
B B B S B B I B B B B B
B B B B B B
B B » B B B
I B I B B B B
B B B B B B
I B B I B B B
B B B B B i
I B B B B B^l
■
1 i I V
K
■£g
: LXXXCCW1Ä«CÄ
B I B ^ B B I .
V B B r^
(^rflnrnnfj ol)gcfür,^tcr ^üdjcvtitcl.
5Bitrff)arbt, Siit^cr« Sßriefltiei^icl = Dr. Martin Luther's Briefw echsel. Herausgegeben von Dr. C. A. H. Burkhardt. Leiiizig, IStii!.
Coi-p. Ref. = Corpus Rcformatorum edidit Carolu.s Gottlieb Bretschneider. 18;>4 tV.
Je aS. = Dr. ^]J}artiii Sutf)evä abriefe, Senbirf;ifiben iinb Scbetifoii, liollftiinbig geiainmelt,
ftitijct) imb Ijifturiid) bearbeitet Uoii Dr. älMÜ)elm "JJinrtin l'ebetert)t be SBettc.
21). I— VI ((enteret benvbcitft l'oii T^ic. theol. ;jot)ann Siaxi tSeibemaiin). ^Berlin,
182.5— 185G.
.ftbftlin = ÜOlartin 'i'iitbei-. k2ein ^^'ebeii mib ieiiie 5ri)riiten. ^iUui Dr. 2f'iliii? Äöftlitt.
3H)cite, neu buttt)qeavbeitetc *,Hiiflnne. 2 5<iiiibc. (flberfetb, 1883. l'bjdjct = iöoUftonbige lief'orniations-.\ct;i iinb Documenta, nujgefettigt Uon Salentin
(Jrnft iJbfdjcr, D. Tom. T— IIT. Vripjig, 1720—1729. ■i'aii,5ev§ 3"!- = 3'ii<i^f ,1" ben ''.Himnlcii bcv eilt, beiitfdje" i'itevntut Hon 61eo. SL^oIfg. 1.>an,iev.
l'eip,;ig, 1802.
Bd)cnxVi ä*Tiefbud) = (il)viftopl) Sdieitvl's 5Bricfbud). heviiuc-gegcben bon ^vfiii,} Jvcil).
»on ©oben unb :^s. Si. Jy. .»tnnafe. 2 a^iinbe. '.^^ot^bam, 1SG7. 1872. äÖeKcr = Repertoriuni typographiouni. Sie beiitjdjc l'üerntiiv im erfien Siottel be§
jed),5el)iitcn :^\nf)rf)unbevt-?. 3ni '.Hnidjtnfi an .fiaiii--- :>iepevtovium unb 'iinnjerv
beutfdje XUmialeit. i'on t^-mil SlH'llev. ^.'uivblingen, 1X04.
?lnbevc ä*iid)ev finb l)inveid)eiib rrffiiiUun- angcjiiljvt.
m^
AJ^
ll
i^ 0 nu ü r t.
t'l)i lUo ein J»aliv i|"t iilu'V bcr 'OhiuMt am luivliiHV'u- bi'u '^HUibc iH'vfloffi'ii, fiiv iiüd) ein „Vil)r Kljlucvcv l)äiiC'lid)er iiub pcviüiilidjcv l'eibcii. ÄMc iel)r luir bicfc ^■IVviüc^i'riing bcr \'liic-flaLH' bebauerten, io luav i-o bori) iiinnüf\li(^, biejelbc ,511 bcirfjleimigcii, ^ucuii id) iiii)i'v niitcnu'l)iiu'n fo fortfiUircu luoUte, luic i'o bi'ftouiu'ii uuivbeii, unb il)m bcii iBeifall cvbaltcii, bi'u cc' iii'fuiibi'ii. (Sincii |d)neUcvcii J^-ortid)ritt föniicii luiv mit iiutcv ^'^inicrftd;! für bio Siifuuft in 'iHiiofidjt ftcUcn, iiadjbem mmmel)v mit Wciiclimiciiiiii^ bc-j .Ubuiiilid) ''l'vcuijiidjcit llliiiiftcriiimv bic .soewcii ^^rofcffov Dr. .Ualuevaii iiiib "Iniltov l'r. U3i"vtl)eaii in bie iKebaftion bcr frittfd)Cit fötiammtauc'i^abi- einc^eticten |inb. l'iit nnbcven Welcl)vtcii finb Untcrl)anblun9cii angefnüfjft. So unvb c>:' nn>j uinanc'fidjtlid) möi^Ud) iucibcn, l)infort unievm ^^-'i'ffli'nnim inillftänbii^er luuljsufoinmcn.
3iiiilüiid)eu linku mir einen idjun-reu '"^Vrlnft yi beflaqen iyl)abt. VUit 19. gcbniar b. 0>- üerftarb .'öerr (Mel). iHei-iieriuuvjratl) 'lU-ofeiiiH' 1 >r. '•JJfiiUen» l)off, ^JJlitfllteb ber iiommifftiiit für bic .S^vaiiöflafac üoii ßut[)cri3 iJBerfen. 6in limrmev (yteunb unfercc' UnternelimenC', mir perfijnlid) ein lüütjluioücnber öiönner, ttiar er ftet« bereit, mid) mit feinem iK'ntbe ,yi untcrftütjen. '.'In feine ©teile ift auf ben i^orfd^lnci ber Aii.inii-;lid)en ;Hfabemie ber il^iffenfdjaften ,]U !i?crttn §err 5ßrofcffor Dr. XiUmnnn (getreten, nnb bnlb banuif biivi^ bQ§ Äönigttdje ^^'renfjifdje l'Iinifterium ber fleiftlidjen m. Vlnc^eleiienbeiten und) .s>rr .ftonfiftorialvatb ^U-ofeffor Dr. AUiftlin in .stalle in bie (genannte Aiommiffiim bernfen inorben. 5o ift für bie murbigc Jortfeljiing nnferer »'tnC'Cjabe Ineiterc iöürtjfdjaft gegeben. >
xn
i'UVlUOlt.
3um Sci}[ulfc Inicbcvliote id) ;)Unäd)i't bcii Tanf, ben id) fecveito im iyov= löort ,511m crftcii 5?anbc bcii 4*pritQnbcu öfinitlidjcr ib'itiHotticfrn nii-jgcbrüdt fiabc: iiticrall l)atie id) aiid) je^t bic frciinblid)|ti' uiib Uu'vtljluiÜfte lliiti'vftütjuna gefimbeu; namcnttid) lialu'ii 311 hm hier (^'ücfeitcii Stüden 5?evtin, 'Ererben, äBolfcnbüttcl, .•önÜc a. S. iinb ^i-jlcbcii bcicjct vagen. Srbnnii baute id) fjcvjlirf) allen benen, liicld)e in ,Sfitid)riften ben erften ^-i^anb be)pvod)en [)nl)en: nid)t 6ine Sfecenfion ift mir jngegangen, bie nnfer Unleinel)men nid)t anfo luävml'te empfoI)len t)ätte; bic gegebenen 3iMnfe aber fnUen tl)nnlid)ft bead)tet merben. (änbüd) muß id) nod) eine-? Ungenannten in iBevlin banfbar gebenten, bei burd) pviDate IKittbeilnng [teljen gebliebener Xrnrffel)lcv nnb fonftigev S3er= fe^cn fid) um bie fpäter folgenben ^-i^evid)tigungen berbient gemad)t. C^o fanu uns nur erfrculid) fein, loenn fid) bie 2I)eilnal)mc an unterm ÜBerte and) in ftrcnger ^h'üfung beffen, tna-j mir bieten, betnnbet.
£ra!enftebt, im "Jbbember 1884.
Dr. :;^. S. ;v. Änonfc,
iPfarrcv.
'^^p^
::'^^^^
•^^^^^^^^^^^^^^
3 « N 1 1.
UJottPDVt XIII
Acta Augustaiiii. 1518 1
Appullalio M. (iiitlicri a Claietaiio ad l'apani. 151S 27
Ap|)cllatio F. Martini Luther ad Coiiciliiim. 1518 fi-l
Seiiiio de Iripliei iustitia. 1518 41
Replica F. Silvestii Prierialis ad F. iVlartinuin Liitlni- 48
(Sine lnx\t UiittTlöeifuiig, luic iiiau lu'idjtcn foll. 1519 57
Sutfiers Uiitcvvid)t auf ftlid)c ','lvtiffl, bic il)iu uoii ictiieii '^Uigöuumi ouf=
gelegt uiib ,5iigeiiiejfcn ii'evben. 1510 t>'j
Sluölcgung beiitirii bc« 4!ateniniev« für bic einfältigen l'aien. 1510 ... 74
(Sin ©evmon uoii bev ^etrnditung brc- Ijeiligen l'eibeuä (S^vifti. 1519 . . l.'U
Senno de diiplici iustitia. 1519 14o
Disputatio et exciisatio F. .\faitiiii Liilhei- adversns (riiiiiiiatioiies 1). ■loliamiis
Eccii. 15l;i 1515
©in Sermon von bem el^eüc^en £tanb. 151!) 162
@in ©crmon uon bent (siebet unb ^.|.'roceffinn in bev .Wreu.^nuiciie. 1519 . . 172 Resolutio Lutlienana siiper piopositione sua deeiiiia leitia de potestate
papac (per autoreni loeupletata). 1519 18U
6iu Sermon geprebigt ju i'eip^jig auf bem Sd)tüft am läge ^^-'^'i' ""^
5PauIi. 1519 241
Disputatio Johannis Eccii et Martini Lutheri Lipsiae habita. 1519 250
Scheda adversus Jacohuiu Hochstraten. 1519 384
Hesolutioiies Lutlieriaiiae super propositionihus suis Lipsiae disputalis. 1519 388
In cpistolam Pauli ad Galatas M. Lutheri eonuiientarius. 1519 . . . 486
Protestatio. 1519 ' 619
XVl Jutt)alt.
Seite
Contra lualignuiii .lolianuis Eccii iiuliciiini sinn'i- ali(|U(il articulis a t'ralrilms
(|iiibusdam ei suppositis Maiiiiii Liithcri det'ensio. 1511) . . . . 621
Ad afgocei'otem Einseriamim M. Luthcii additio. 1510 (355
G-in iScvmon öon bev iBevcitung 511111 «tcvbcii. 1519 680
Ad loliaiiiiem Kccium M. Lutlieri cpistola suyier c.xpurgatione Kcciaiia.
1519 698
Gin Scvnioii ünii bem Safvaniciit ber ii?ii^c. 1519 709
Gin Scvmon ooii bciii l)ciliflcu l)iirf)ii.nivbigcii Safvamout bev laufe. 1519 . 1-4 Gin Scvmon uini bi'in l)od)univbigcn Safvaniciit bi'-:- l)i'iliiji'n n.ml)vcMi ^'cid)=
iiam« Gt)ri|ti unb Uoit ben '-J?viibcvfd)afti'n. 15l!i 7o8
^^W^
Acta Auünstana.
Ulom fjnttc [lisficr iiod) iiirijl ni'fpvoc()Oii ; ntu'V bcv iniunfUid) fd)UH't)ti' i()in nuf heu i'ippcu. 51iif feiiic bo!nüt()ifl eiiu]cvciri)tou iliefolutionni antuun-tete bcm ;KefüriiintDV bcr -^«apft mit nui-v l'liiflane nuf Ah'lji'Vi-i. „'2a id) be^s St'ncu-j lunv- tctf, iiuijcvtc ^^'utf)t'r uad)iualö, bn fam 'i^lilj uub Souucr ttbcv uiiri)." Vlm Vlutciuci Sult I0I8 übertrug Veu X. feiueui Aiefnl 'JJiaviuc- '^H-rucHO ' bie (iiuleituufl bes *|!vo3cfic«; ,^u 3iid)teni ernnuute er beu iyijdjLif Uu" >'l«CLili .öierDuljunie @()iuueci uiib bcii erflnrtm ßeciuer beo iliofLiviuatove Silüefter 'lU-ierno. %m 7. 'Chiguft er[)ielt i'uttjer bic iiürlabunc] : biuucu (iO Ingeu füllte er ,iur ilnn-nutiuortung iu llioni evfc^cinen.
(HIeid) luid) P-mpfaug ber O'itntion tuaiibte fid) JutT)er nn feincu SanbrsTierrii .fiurfürft Si'icbrid) Dou Sadjfen, ber fiel) bnmnl« nuf beut ;Keid)stng 5U yhigc-brng üefnnb, uub bat iljn, beiut 'l^npfte bnl)iu ju tvirfeu, bn§ bie (futfdjeibuug eiueui uuöerbnd)tigcn öerid)t iu 3)eutfri)lnub übertrngeu mürbe. Slllein ber piipftlicbe l'egnt, mit bcm ber ,fiui-fürft bnrüber üertjnubelte, leljute C5 ab, iu ilioui bnruut ciu.yitommen; i'utljer foUe fid; ifjui ftelteu, forbcrte er, er U'ülle fid) Oäterlid) gegeu i[)U erjcigeu: es mar bics Iljomas be il>io, aus Giaeta gebürtig uub baljcr gembljulid) Pnjftan genannt, feiner fird)lid)eu Stellung uad) liliili S. Sixti prosbylor ranli- iKilis. gleidjeu Crbeu« mit letjel uub '4>rierao.
äöie nun t'nttjer uad; Vlugoburg berufen ift, luiffeu mir uid;t; er glaubte t)cruad;, „auf (Srt;ei§ Seo§ X." tior bcm l'egatou ,pi ftet;cn. 6tma ben 2G. £ep= temkr hxa^ er Pou SSittenberg nuf. *J(m Inge l'iidjaeliö^ prebigte er iu SÖeinmr
'; 9!ad) ftiiicciavbiiii, Hi.stori:i, iritaliii. Venet. 15'.i2 3^1. :!«4'', h)nt cv aiic- iHoiii; bie loteinifc^c goi^"' feines yiamcn-j l'ci i.'iit()ct Marin,'! de Porusii.s bctu^t hnl)cr lnoi)( niif einem IL'cfcfcl)tft ftatt de Peruscis. =) ''Jind)träglid) l;nt !^utf)cr bic '^^rcbigt niif(te3firi;nft iiub fie
cinriti Briefe nn Spnintin cinbcvleibt; fie folrit bnl)cv in nnfevcr 9(n«ga(ie feiner äl^cvfe etfl fpnter, Uorlnnfig ncvun'ijcn loir anf lOpist. M. I..utlicei Tom. I. cd. Auritabor ^(. 127i'ff. £utf|cr? aiUnfc. II. 1
2 Acta Augustana. 1518.
UDV bcni )äcf)fiic^cn .Oofe. Scn T. Cftobor lanqtr i'v in yiugsbiivg nii. (n-ft, al-j itjin has faiforltd)i' Woleit .yigofertigt umv, In'goti cv fid) ]n O'njetnii. Xvei läge UHit)'.-ti'n bic 'iH-rljanblungoii. Snljalt unb (^inug bcvjelbt'it i'vti'l)fn U'iv mi« bi-ii nad)ftt'ljfiibfn „'i'lftcn". 5lm 20. Cftobcv ücvließ i^ut^cv ^lugolnivg iiiib traf nm :ll. nio[)UH'l)alti'n in SÖittonbcrg micbev ein.
£d)on bei brv Übergabe feiner ^)u'd)tfertignng ber Siitie, bie er iriberrnfen füllte, am 14. Cftobcv t)ntte er baran gebari)t, biefelbe entftebenben mlU ,5n üev= öffentliri)en. '•Jlad) ^.Bittenberg 'lUrürfgefehrt , evnn'iterte er ben '|Uiin \\\ einer ImU^ ftänbigen XarfteUnng ber '.'lugsbnrger '.luirgiingc. Seiner 3d)rift gab er ben litel: Ada F. Martini Luther Aiigustiniani apud U. Legatuiii Apo.^tolicuiii .\ugustao: eC' embfifl)lt fid), fie unb ]'war fic allein, * irie unr es fdion in ber ilberfd)rift getf)an, tnr,^ als Acta Aiigiistana ,5U bo.^eidjnen. 'Ulm 12. 'JioBeinber umr fie bereit-J nnter ber ij-'^effe. .ftnrfürft ivriebricb fab iljre ^lerau-sgabe bbd)ft nngern ; mitten im Srnrf gebot er (vinbalt. ^-s nmr ]u fpcit: bie 5?Dgen tunren fd)on einzeln uerfauft li'orben; nnr ber britte luar nod) nid)t ausgegangen. Vnttjcr gtanbte nun and) bie« letjte 8tüif nid)t yirüifbatten ]\i bürfen; inbefi eine bem .Wnrfiirften befimberC' niiBfältige Stelle marb mit Trniferid)iiHir3e iiber.pgen: e-j nuir bie'j ber erfte 'Jlbfalj ber Postilla über ba-J an b'ajetan gerid)tctc vüpftlidje Ü^rene Dum 2:i. 'Jlugnft, ad)t ,;5eilen fiiUenb. Jföübl noel) öor bem 9. Secember umr ber Trnif ber 3d)rift be= enbet; am 11. üerianbte fie i.'ntl)er.
■Dhiv fo im lert nerftümmeltc (vreniplare be<5 llrbvurf'i finb bi§ jetjt betannt: onri) ben fofart öevanftaltetcn 'Jtad)brn(!en l)at fein anbfrc'3 üorgelegen, fo baf; alle bic, melrije bie Posiilla fjaben , ben erften Jlbfatj nnjlaffen nnb mit bem ',meiten beginnen, ".iu'rfnebe, in bie-j buntle Webeimnifi yi bringen, finb ')timr gemad)t, aber menig geglürft. '.Uennensmertb^'H (''rfolg bat nnr ^Kieberer gel)abt. 3i()iii i'nT ein (Jxemplar ,]u -öänbcn getommen, in bem bie Stelle entU'eber „nidit fo gar bnvt gefd)trnir;t" ober bie Sd)Uniric „fdion ebemalo uon jeinanben anf^nlöfen uerfncbt" irorben nmr, nnb baran-j baben fid) naeb ibm folgenbe älnirte, bie er „mit Sßeglaffnng ber \?lbbreOtatnren" mittbeilt, „berausbringen ober erratben laffen" : Frimuiii. Suininiis Poiitifcx llotiianus Suinini.< eiiifcopis
fcrihit vt t'ratrihii.'^ fiiis vnncrahilihus S.
Sixti pren)ytero frribit dilecto filio
ohfcruatuni oft, vt in hoc ipfo Breui obfcniabis fod inaximo dillingnp-
bat memoi-abilis autor. Hioronyiuuni Afciilanuni venora-
bileni fratreni a Papa noniinari. oportnit onini praorogatiuac. . . .
ctiani ab boc Sycopbanta üüzari, f|ui diritur liCgatus a latore,
memorem elTc.
^)iieberer meint nun, i.'ntl)er l)attc fid) [)icv barüber auf, bafj ber "l'apft ben .WorbinaU^L'egaten dileclinn liliuni. ben ^i^ifd)üf .Oieronl)nnK' oon 'Jlc-eali aber vrneraliili'm tValrom nenne. ''(Hein biee tonnte unmöglid) ben Wrnnb .(ur amt= lid)cn Unterbrüdnng ber Stelle bieten: ec- b'itte ber .«nrfiirft uiel \.'nvm um nid)tö geniad)!, unb ^ntl)er felbft l)ätte eine geringfügige Sari)e nnnüi.i anfgebanfebt.
') 3n bcv (frloiiiicv ?lii-3gatu' Uierbcn iiod) nnbcvc £ri)viftftüife, ,iiim Il)i'il iülcl)i', bie mit !i;iit()cr uov Gnjftnu nici)t? ,511 tl)iin Ijnlicn, mdcr ben .\cta Ani,ni,staiia tu'fnfjt: bn-j )"liftct nur Sli'TUiitriiinv
Acta Augustana. 1518. 3
STnbcvä gcftnltct d fid) hei unffrcv 311111 2(jcil flclüifi aiirf) iiod) ivvigon (vnt= jiffenmg; mit ?liiflB)iiiig ixx l'lbfüiiungöt^eirijcii lautet bonadj bie StcEe olfo: Primuin. Suminii? Pontifex folet cardinalibus et epilcopis l'cribere vi fratribus fuis venerabilibus. Sed in ifto breiii Gardinali S. Sixti prefbytero fcribit vt dilecto filio fuo, non fratri, qnod adco abefl ab omni confuetudine atque tarn alienum a P»omanonnn fwii- lari niore et Apoflolice fedis connonicntia, vt rufpicioiipni ic- linere non poffim, quod epifcopus Hiero. ipl'e fabor ifliiis i)ieiiis lil, Ted eciam ab hoc fycophanta fupra diclo adinlus, cuiiis roi oportet te memorera effe.
^ior ift nid}t miv bcv Sinn tlar, füiibcvii aitd) bei ©niub bi'-i' fiiifiivftlirijnt Wifefaücn«. Siitfjcv crfldvt baö SveOc füv uned)t: ex ftül^t |id) bobci nitf eine fpvnd)lid)e 93>afn'iicl)iinmg ; ntev ev evElnvt iveiter, bnfi ev ben SlMfdjDf .Oievüm)miie Don 9löcoli füv beu 5ülfdKv Ijalte, uiib lu'iidjtigt (hijetau bev lUitidjiüb, mit bem ber Äiivfürft gerabc bamal§ bes iHeformators l;alben in cvnftev Untcrijnnbhmg ftniib.
3!gl. ,5iiniid)i"t iiiiifrc ftefniiimtniisg. 9?b. 1 @, •")22ff. l'iittjcr „2i3ibfv .Cmii-j Söorft" 1.141 in bcm "JUiic^nitt uom Viitl)etiid)cii l'iitmcii. 1c 2x1 I £. i:!l f. 3?iir£l)in-bt , Viitt)«-; i^ricj: toec^jcl ©. 12, bajii yiitl)cr-5 2L>crfc, ^cito 1.J5.5 I S^l. l;i")-'. Über ba-? Saturn bct OTitation j. t)ict <B. 2.5. 3» bcii ajfv()anbliingcn 5H)iicl)cii bcm Jturiürftcii niib O'njctnii beioiibev-j bai Tiirtjt abgcjdiirftc Srf)reibeti bc* elfteren an lelitercn in t'utljer-s ÜBerfcn, ^enn 15.55 1 iö(. HO"», gegen i'utl)et4 3<r. an ^ül)- S'ing l'om lii. Ecptcmbev VA>^ bei le 21.*. I ©. 141. Über liut()er in 'Jlug^burg außer unteren Act;! nort) feine bort gefdjriebenen Briefe 2e 3^. I £. 142 ff., bie beigaben ]\i ben Acta in 'Jutljerv 3i*ertcn namcntlidj aiMttenbcrger nnb .jenaer 'Jln-jg. an Bcrfdjiebenen Crten. 3» ^" t*ntftel)ung bev Acta Tc Sä?. I £. 140. li;0. ICD (an Spolatin Dom 12. 9iouember 1518). 188. VI, 8. I (g. 195 (8utf)ers 2<v. on ©tnupili lua1)rfd)einlid) öom 2ii. Siobcmbev). 192, nnb jn bc? fturfiivften 2!evf)alten nod) 1c a*. T ®. 104. lOS. Übev bie ge- fdjtoärjte Stelle „91iit5tid)e nnb ongeneme '3lbl)nnbtnngen au« bev .l!ird)en-, 9<iid)cr= nnb f>ielerten= ®efd)id)te, tievnuS'gegeben von 1. ^ui()oim ^^avtholomäu-:- iHiebevor. Tritte-? Stücf." 9lltbovf, 17il9. ®. :JtJ5ff. Übcrl)anpt aufeev befnnnten Öiefd)id)t*iDerfen Jial)nis, lit bcntfdjc "Jiefovmation, 1 ©. 215, uovnc^mlid) nbev «öftlin 1 2. 204 ff.
StuSgoBen.
A. „ACTA. F. MARTINI LYTIIKP, i| AugnH: apud. D. Logatfi ApTirn || Augufl?. Ii" litelvücffeite iH'bvurft. 12 iMnttev in Ciinrt, leljte Seite leer. Sgl. Ciija finbet fid) bie geid)roäväte ©teile. Ixnä fidjevlid) Don 3t>l)niin (Sriinenberg in SBittenberg. B hjie A, nur {}intcr ACTA unb l^tiiter apnd !cin '4>i"dt.
3m ,3nncrn »ie A unb an-> bevfelben Cffi,vn. G. „9tcta. 5T. y.Unvtini j] l'ut^cv Slnguft. ]| apub. S. ^egatü ?tvo- ]| ftolicH '}[»- guftac. ' " SEavuntct ein .^loljfdjnitt. 2itclrürffeitc bcbviirft. 12 3.<lättev in Quart, le^te Seite locv.
Jitell)ol5fd)nitt: X'Umafime bei ^cic^nam? Pt)vifli Dom .ijvenj. Trurf dou '•Bielc^ior l'ottt)er in Sjcip.^ig. D. „Vkta. Jy. ^Jiavtiiii || iL'iitljev i'higuftiniani opub || Dominfi Logalinn Apoflo- licum II Auguftae. !|" Sarunter ein Coljfdinitt. litelviicfieite bebviuft. 12 5ßtättcr in Cuart, lel3te Seite leer.
'2itell)oliid)nitt: (^l)vi|tus auf einem gcUblorf fi^enb. 2vncf uon iltalentin ©t^umnini in Voipiig.
4 Acta Augustana. 151S.
E. „9(cta. i\. gjlartini || l'utf)cv ^difluft. |] apub. S). Sogatü 9H)o= || ftolicu
yiugiiftai', II recognita. j," Savuntcv ein .Ooüid)nitt. littlvürfteiti' ln'= bnuft. 12 '-i^lätter in Ciiart, Ic^te Seite leer.
2itcll)ol3|d)iütt loio bei V. Svucf uon lliclrfjior >.iottl)cv iii Vcipjig.
F. ^"^ ACTA R. FA H TRIS MARTINI LVTHERII AVGV || STINIANI
APVD D. LEGA || TVM APOSTOLIGVM || AVGVSTAE. |" litcl- vüdfeite bebrncft. 20 ilMdttev in Cnnvt, leijtcs iMatt leer. Tvitrf Holt :jol)niiu ^ftoboiiiiK- in i^njcl.
3'eii llvbvnrf l)alien nnv in A nnb B. ä'on ben Veip.^igev ^In-MViben ift unv V. bavans gcfloffcn, ans ('. nncber D: E unvb )d)t)n burcf) ben Sitel alc- ^lUn-ite Vhifliige uon C gefenn.ieidinet. I" ift Uon gan,^ eigenartiger 33efd)affenr)eit, une tuir gleiri) näl)er geigen werben.
Sd)Dn oben fal)en nnr, bnft öon i.'utl)er§ Arta bie ein.^clnen 5?ogen frifdj Don ber '■4>veifc weg bertauft iinirben. So Ijattc fid) and) lllrid) 'iSinber, ein Stnbent, ben cvften t)erfd)offt nnb if)n feinem ßönner «fjviftopli edienrl in '•Jiürn- bcrg yigefctjitft. .öier befanb fid) ]\\ ber ^eit gerabe ein 3^iiel)fiil)rer awi ij-nmia, ^Jinniene O'alou'j: anf feine briugenbe iBitte überliefj iftni £d)cnrl bas Ü<rnd)ftüit. O'alBiie fani nad) '-i^afel nnb .^'igte bem (S-robenins feinen literarifdjen £d)al3. (Vrobeniu'5, fd)on int "-i^egriff, '^.'ntljer'j '-l^riefe nn (üijetan lumi 14., 17. unb 18. £h tober nnb beffen \Hppellation an ben 'Inipft uoni ITi. Cftober, bie iljni abfd)riftlid) an-5 '.'(ugäburg ,]ngegangen, in lieri.iffentlid)en, fügte jefet fogleid) baö i^rud)ftiiif ber Ada. ba'3 bis in bie IHitte bes erften jener ^-i^riefe i'utberö reid)te, l)in,yi. Seine Vlu'igabe d") beftebt beninnd) an« beni gefd)id)tliri)en 3;()eile ber Ada bi'3 ]n l'utl)er'3 £d)reiLu'n an (5ajetan üoni 14. Cftober nnb au<3 ben lum ','hnvJbnrg l)er er()altenen Sd)riftftürfen: fomeit ber erfte iJ?ogen beo llrbrncfs reid)t, ift ber Sert nad) it)ni gegeben, ba« Übrige nad) ber .£)anbfd)rift ; e« fel)lt aber alleä, tt?ne ber Urbnicf nad) Vntbere 33rief an Cajetan öotn 14. Cftober enttjätt.
^JhiI. ;)iicbevct n. n. 0. S. :i<)7 ff. ®cl)fnvl''i S^rirflnid) II S. *i4. HO. Lutlu'ri n]i|i. lat.. eil. lenae 155»; I 4*1. nici.x.x.xix-'.
'.'Ibgebrnift finb bie Ada PoUftiinbig in ber 4>afeler Sannnlnng Vntberfd)er 2d)riften öoni i'iär,; l")2(t y.M. Rr 4'' — Xx 2'', nnb ,poar foiueit alö nibglid) nad) F. fonft nad) A, nnb bieranc- iibergegongen in M. Lullinii liiciiln-alionuni pars iina. Basilcao in acdiliu.-; Adac Pdri M.i). XX. M(>iisc Iiilio, !i^I. Y (>'' - Aaij^. 3n ben Wefannntan-jgaben finben fie fiel) .u'rftürfelt, latcinifd) Wik-hergap ir)4r) 1 iM. ccviii^ cr.xv'' nnb ccini'' (;i;v'' nad) A. lonae 1556 I iM. cxiiiiii'' r.i;i'', r.\v^- cxcil", Erlanga.'. (»|)|i. lal. vai-. arg. II (S. 3G7^.'J!t2 nnb :!54 ;!(il, o(;ne firitit ben 2ert oerfel)iebener ^Jlnogaben inifd)enb, nnb bei ;i!bfd)er II <B. 54;! - 549, 4G:]--472 nnb 4:!7 442; bentfd) unüollftänbig 3eno 1555 1 5Ö1. 114''-llf)'' nnb 103"- lOO", SÜittenberg 1557 IX ÜM. :!lJ''-44" unb 31'' — 33'', ?Iltenbnrg I S. 125-131 nnb 115 1 LS, Vcip,(ig XVII ©. 187- 1!I4 nnb 174 — 177, uollftiinbig bei SÜald) XV Sp. 731i 74(i (ein Stiict baöon fel)on üor()er €p. <is7 (iiSii). Oitl 712. 74fi 75(J nnb Cn^ö — 004.
20ir legen für nnferon Icvt A .^u Girnnbe, fügen aber bie Veoarten ber übrigen Sonberbrnrfe bei; I'' berniffid)tigen n'ir bie- (iini Scblnffe be» 5in-iefe5 :yut()er6 an Üajetan uoni 14. Cftober, bie ;')nt()aten bafelbft folgen an itjren Crten.
Aftii Aufiusüinii. 1-MS. 5
?l 11 111 evtl! 119. ^u iiilicvcv Sdivift fpiclt bic 4<iillc ( iiii,'(;iuliis bi'':< '^''ipf'c'i 6lemcu9 VI. üoni 27. Saniiav 1343 eine (n'hcutiaiiu- ;Kolli\ Sic ftiibct fid) im Corpus luri.s Canonici unter ben KxtiMvagMiitcs coiiiiiiimcs lih. v. lil. ix. filc poenitentiis et i-eiiiissionibiis) cap. 2. Säix laffcu Ijiev einen Slns^ug Uon iljr folgen.
Clemens VI. Archiepiscopo Tanaconoiisi ciusque Suffraganeis.
Unigenitiis Del liliiis — -- — facti« nobis a Deo sapicutia, iiistitia, saiicti- ficatio et redeniptio nou per sanguineni hircoruni aut vifulornm, scd per propiiiini sanguiiiem introivil seniel in sancta, aeleina ledeniptioiie inveiita. Non cnini coiTuptibilibus aiiio et argento, sed sui ipsiiis agni inconlaininati et iiiiniaculali pretioso sanguine nos redeniit , quem in ara crucis innoceii.s immolatus: uon gultam sanguinis iiiodicaiu . cpiac tarnen propler unioncm ad verbiini pro re- demptione totius liuniani generis sult'ecisset , sed eopiose velut (|uoddani piollu- vium noscitur eli'udisse ita, ut a planta pedis usque ad verticem capitis nidla sanitas invenirctur in ipso. Quantum ergo exiiide. u( iicc supcrvacua, inanis aut superllua tantae cü'usionis niiseralio reddcretui', llicsaurum militanti Ecclesiae acquisivit, volens suis thesaurizare (iliis pius Pater, ut sie sit inliiiitus tliesaurus iiomiiiibus, quo cpii usi sunt, Dci amicitiae participes siuit eHecli. Quem quidem thesaurum non in sudario repositum, non in agro absconditmn, sed per beatum Petrum, codi clavigerum, eiusque successorcs, suos in terris vicario.s, eoMunisil fidelibus salubritcr disi)ensandum et projiriis et ralionabilibus causis nunc pro totali, nunc pro partiali lemissione ijoenae temporalis pro peccatis del)itae lam generaliter tam specialiter (prout cum Deo expedire cognoscerent) verc pooni- tentibus et confcssis misericorditer applicanduin. Ad cuius quidem tbesauri cumulum beatae Dei genitricis omiunnKpie electorum a primo iusto usque ad ultimum merita adminiculum praestarc uoscuntur, de cuius consumptione seu minutione non est aliquatenus loiiiiidandum tam propter inlinila Chiisti (ut piae- diclum est) merita quam pro eo, (|uod. quanto plures ex eins ajiplicatione tra-
huntur ad iustitiam. Iaido magis ac-crescit ipsorum cumulus meritorum. —
Datum Avinione vi. Kalcnd. Februar. Pont, noslri Anno primo.
Actii Augustana. Iöl8.
Acta r. Martini Liitlior Aii^ustiiiiaiii apud D. Legatiiiii Apostolicuiii Aiigustae.
PIO LECTOia F. MARTINVS LVTHEK S.
ji'iiosce luilii, rliarissinie Icetur, ijiinil lolirs nugis im'is huni:^ tilii pcrdo, tat'iri id multmii invitiis: ■■■ (laiuluni rugo piitt's et Imc iieoessitati. |ilacuit in ("R-lo, ut et ego t'aljtila linniiiiuin fiereiii, (|iiofl tanifii sie me dehere diiiniim cdiiHtcdr, ut imn duhitrin totiuii iis (jiio(jiK' liDininihuK tribiiciidiun , (juihus tatita fst aimiiiii pietas, ut siunisslina |iiis.sima(]iR' w veritate offeudautiir u.S(|1il' ad iiisaiiaiu (-(H-dis et (iris et (i])eri8 iinpietatfin. Noxavcriiiit iani diu Joauuem IIl'ucIiüii sccivtarium cunsultorcm, vexaiit luim' me »luacstiouariiiiii (ut .sie dixerim) di-sputaturcm, nee coasilia uec di.sputationt's passuri. Spcraimis l'ore deinceps, ut prac ocio suo iiilbelicis.sinio souiuia <(Ucic|uc et cogitatinucs i-> iiiortalium vexcnt. Quis fuiui al) iis Belioniotli dentibus .securus est, ((uando eos devoraut <|ui secrcte consulunt aut aperte doceri tantuni petuut? Noviiin (dcuiii iiiuuiii'talein!) et nienicirabüe eriuien, voluisse tlneeri et (piaesivisse \critateni. Atque id in Kcclesia regno(|ue veritatis, in c|Ua etiani upurtel ratiiiueni reddi onuiibns poseentibus. Sed liace alias. jn
Nunc, Uli leetni-, (|Uiid ag<i tale est: videii libellos edi el nunores vni'ids spargi de aetibus iiieis Angusteusil)us, (juauijuaui vere iiiliii ii)i egeriui (juaiii i|U()d et teinpus et suni))tus perdidi, uisi id salis abuude i'uerit oi)eris, (judd niivani audivi iinguain latinam, seilicet c|ii(id veiitateni diieere idem sit (piod Keelesiani pei'turbare , a<lulari vei-n et ('iu'isluui uegare, id est lOeelesiam -'■'> Clu'isti ])aeilieare et exallare. ue(|ue euiui video, (jMoniodo uoii tu sLs Ijar- barus IvuuiaiUH et Koniani til)i, si haue nescioris eio(]uentiani, eliani si alias Cieeronis el()(|uentiani sM|ieres. Igitiu' iie in alterutraui parlein \'el aiuiei nimio eleveiit ve] ininiiei uiiiiii) de]>riniaii( eau.»aui, volo ip>e in |)uliHeuni daix! ea, ipiae obieeta mihi et (|uae a nie responsa i'nere, siiunl \c\ hoc teslinionio :)u uiituu) fiietui'us, me praestiti.sse satis ai-duani et aimude lideiein dbeiiieutiaui
1 f. Sic Üficrfd^rift ift bcm 2itcl bcs Urbiudy ciiliiomntcn , im Icvt l)ol)Cii bic Soiibcv= üuäfladcn fic uid)t :i V. fc^lt U I.VTIIKKIVS F 8 tlubitem id totuni CDE II ad naiiein CDE ly Consultatoieni K 20 liaec et alias E 22 actis CÜE 2(> quoinudo
tu iimi CDE 27 etiam si aliuqui E 29 niniiuni clovent CÜE nimium deprimaut Cl )E
Ada Augustana. 1518. 7
Komanii |Kintitici, |)iiimini i|U(id, |iau|iciciilu,s iiiil)rcilli>(iiic, prdcslcr taiiicn laiilis itiiicri et periculis nie iledi nee iusti.s.sinuis et liunestissiinas oniiiiiim imlicio absciitiae caii.sas appivhciHli, deinde roram eis sisti })asstis qui de racliniie ])ailis adversariae iustissiine poteraiit a ine reiici. I f as autem ini(|iias et ilitlicilcs s conditiones ((luaiiluin nasus uli'aeit) ideo mihi xidciilui- amici isti adiinias.se et oinuia praestruxi.sse, iit nun veritatis iii(|uisitiiiiieiii sed perdilioiiciu iiicani f'acillime operarciitur, nee advi'iitiiiii uieuin s])erasse seil eontiiniaeiain ineaiii desyderasse videntur, <|Uo hitis mux censuris eausaijuc nee audita nee eoj^nita triiiiii])liarent. (.'nius rei noii leve argunientuiii iniiii l'uit, (|ii(>d post adventuiii
lu meiuu primo cdeptiuii est ijnaeri, in f|iiil)iisnaiii aeeusarer. Atipie iis(|ue liodie sunt in domo Caiplie scripta mea, uhi ijuaenindir a(lver>us nie l'alsa testimonia, nee adiiiie inventa sunt. Etiam iste (nt video) nnvus mos novmn(]ue ins Romanae euriae eoepit, ut Christum prius eapiant, deiiulc (piid ohiieiant iiuaerant. Duo tainen miiii, immo unuiii, ([uod speeiem iiaheret, ohieelum
i'i est, eominentuni Exti-avagantis, ut videbis statim.
Tgitur, ne et Illustrissimum ]*rineipem Eieetorem 1*'rideiieiim (hieem iSaxoiiiae etc. frustra pro nie hiljorasse ])ermitterem (elementissime eiiim nie et sumjitn et epistolis commendatitiis pruvidit, atipu^ ut causa ex mhe eom- mitteretur, gratiosissime iam aiitea lahoraverat), veni Augustain suseeptiiscjiK^
2(1 Uli a Revereudissimo doinino Cardiiiale legato satis clementer ae prope reve- reutius : vir enim est omnibiis uomiiiibus alius quam hü fratrum vonatore.s robn- stissiiiii. Hie, ubi se noUe meemu disputare dixisset, sed suaviter et paterne rem compouere, tria mihi de mandato domini Papae (ut asserebat) facienda proposuit: Prinuim, ut ad cor redirem erratusque meos revocarem, Deinde,
is prouiitterem in lutm'iuu abstüiere ab eisdem, Tereio, et ab omnibus (piibus Pvcelesia perturbari possit. Ego, (|ui talia etiam A'uitteiibergae sine periculis, sine labore tauto me t'acere potiiisse videbam nee in Aiigusta miiii f'tiisse (luaerenda, mox petii doceri, in (piibus errassem, me uon esse mihi coiisciiiiii iillius ernn-is. Tune protuiit Extraxagantem C'lemeiitis Sexti (piae incipit
3u 'Ciiigenitus itc.' quod contra caiii asseruissem propositione iviij. noii esse nierita Christi indulgeutlarmii thesaurum. Urgebat itaipie, ut revocarem, instabati|ue ciuii tiducia, ccrtissimus de victoria: c(mtide])at (Miim at(jue adco seeurus praesumebat, me non vldisse Extravagante^m, f'retus fortassis eo (juod nou onmes Codices eam haljent.
35 Secundo obieclt, (piod propositione vij. inter declarandum dociicram,
iiecessariam esse fidem accessuro ad saeramentum aut in iudiiniim acces- surum. Hiuic enim novam et erroneam doctrinam |)utari vciliiit, Sed ])otius iueertum esse onmem accedenteni, gratiani conse(|ucrclur iicc ne: l'aciebatque hac fiducia siia, praesertim arridentilms et pro more suo cachinantibus Italis
10 caeteris (amiliarii^us suis, ut vieto simiiis viderer.
4 adversae K
8 Arhi AuKuslana. lölS.
Ut'siiondi tmic, mihi uoii snluin istam Clcmciitis esso diliurnti:!' visaui, swl t't altrram eins ciuiilain et analnüani Sixti i|uai'ti (verc cniiii li'u'i'raiii utras(|U(' Ulla riini vcrliosi.-sinin et <]iu tidcm iilariiin iiuTitii derogaret a|i|iarn(ii: taiitn rst ivfiTtiis iiiscitia), vcniiii nun iialmissc cam apiid mc sali?- antliori- tatis, L'uni aliis inultis tum ca maximc causa, (|Uih1 scri])turis sauctis aliutitur et verlia (si iiiddii scusus usitatus sulisistcrc dcKct) au<laiMns tor(|Urt iu alicuum sensuiii, (juem suci liico uon iialjcnt, inmm coutrariinu lialicut. Idco MTii)tui'a>, (|uas <'i::i> in jxipnsitionc mca sc(|U(ii', esse ei practiTeudas omuinn, ac niliil iudr |ii'ciliari, s(/d rrcitari duintaxat ac uan'ari njiininncui S. Tlinmac.
'I'uuc ccpit advcrsus mc |i(itc.staU'ui l'apac cduiuicudai'c. (|U(iuiani siipra n' C'oiicili\uu, supra .-crijiturani, su])ra dinnia Ecclcsiac sit, cl iit id pcrsuadcrct, i'epn^hatiouom et alirogalinucui ('oucilii l>a>ilicnsis rccitaxil , ac (icrsonistas quixjuc Ulla cum (icrsom; dauuiandos ccusuit. llacc iil craut iinva in auril)us mcis, iK'iiavi contra, fapaiu sujira Couciliiuu, su|>ia sciiplunnam esse, J)ciudc i't univcrsitatis Parrliisicnsis aitpcllatiinicm ciimuiciidaxi, multaquc coiiliisa i' intcrlucutiouc de pcicuitcutia, de gratia tici misccliamus. Nam altcraiu iilam obicctioiiciu (Muu ddioi'c audi\'i: uiliil ciiim minus timtiisscm i|uam haue rem iu dtibiuui \iicaudam ah(|nandii. Ita iu nuUa projicuKidum re ccin- veuiehamus, scd iit altera aitcram iuvt'uiehat (ut tit) ita seiu]ier uoxa snr<;'el)at coutradictio. Cum autem vidercm, ista couteiitiouc nihil agi uisi multa inehi)ari .'n (^t iiuUa oousummari, ac iam vere uns niiiil uisi niultas Kxtravagauics coimni- nisci, pi'aesertim cum iih', ut \ice l'outihcis siuumi, ucillet cessissc videri, pt'tii, ut tcnipus darct dclihcraiuh.
Altera die praeseutihus (|uattu()r Cacsariac Älaiestatis scuatui'ihiis, ad- ductis iKitario et testihus, j)n)testaliar pr(i|)rie et persouaiitcr Icgeus cdi'aiu -■■ Jxeverendissimo D. Legato in huiie <|ui sc(|uitur modimi:
'In primis cgo fratcr ÄFartinus Luther Augustiuiauus protestui', me eolere et set|ui sauctam Jiomauam Ecciesjani in oninihus mcis dictis et tiictis, jiraesentibns , praeteritis et liiluris. (iiiod si (|iiid cdutra vcl alilcr dictum fuit vel tiierit, jim non dicto haheri et luibi'ri' vohi. m
Verum ex ipm Rcvcrcndissimus dominus iVe. mihi <\r mandalo «lomiiii l'apac, ut asserebat, proposuit et cxegit, ut su|ier (hspulaliouc, i|uam de iu- dnlgentiis liabui, ti'ia liaec facerem, l'rimum, rechrem in mei cognitiouem et errorcm revocarem, Seeundum, cautelam preslarem de fiiluro non repeteudis, 'i'crciiim, promiltei'ciii abstinere ab omnilms (|ue Kcclesiam dci pcrtubarcnt : '■'■' cgo, (jui (hsjjutavi et vei'ilatcm (|Ucsi\i, i|uaereudo dciiu(|uere non polui, multo iniuiis ad revoeationem compclli uoii aiiditus uc(|iic convictiis, hodic protestor, nie non esse mihi coiiseium alii|uid <iiNisse, (piod sit contra saciam scriiitnrani, Ecelesiasticos patres aut ileerctales PouliHcum auf recl;uii ralioucm, sed oiuuia niiae dixi jiodie (|no(|ue iiiiiii saiia, vera, ealiiolica esse videntiir. "'
14 super Conciliiiin AliCDI'' 'J.", |iriilostaljur 1) 'J7 hiillioriiis 1" liS sacri C'
40 Vera et catliulica E
Acta Augustana. 1518. 9
Nihiloiniiuis tarnen suin liomo potwis crraro, sul)!!»!.«! nie et etiain niuic .suhiuitto iiulii-io et deteniiinationi leirittiiiiae .■^aiictae E('cle.<iae et oiii- nibiis melius seutieutibu.s. Tarnen ad .superabuiidanciani otf'ert) nie iiersoiia- liter hie vel alibi, etiani in publiei) reddere ratiuiieni dietoruni nieornni. Quüdsi hue nun plaeet Reverendissinio doiiiini Av., jiaratns snni, vel in seriptis, suis ubieetionibiis, si quas euntni nie prodiieere destinaveiit, respondere et super Ulis audire indieinin et senteneiam dDctornm insigniniii uinver.sitatiuu iiuperialiuin l>a.sUieusi.s, Fribiirgensis, Lovunieiisis, aut, si nee id satis est, etiani Parrhisieusis, studloruni [lareutis et alj anti(jnu senipt-r
1" eliristiauLssime ac in tlieologia floreutis.sinuie universitatis.'
Quo facto repetiit di.sputationeui hcsteniaiu de obiectione priore: iihi enim multani speeiem pro .sua seuteiitia vi.sa e.st habere. Me vero taeeiile et iiLxta protestatioueiu iu .scripti.s respondere proniittente, riirsu.? sati.s con- fidebat. Tandem admi.s.sa .scriptili responsione al)ituiii est. Tenor et textns
li re.spousioni.s est iste:
') Reverendissinio in Christo ])atri et domiuu doiniiio Tliomae tituli S. Sbcti Cardinali, sanctae sedis apt)stulieae legiit« &c. F. Martiuu.s Luther Angustiuiauus salutem. Quam non detrectem respondere libens(|ue veliui rationeni reddere de singulis specialibusque meis dictis, Revereudissinie iu Christo pater, ut ub- iectionibus satisfaciam, quas heri et nudius mihi obiectas memiui, hae \olui epistola Iiuniiliter protestari : nani diio sunt, (juae mihi sunt a 1'. T. R. obieeta. 25 Primum E.\travagans iHa Clementis sexti qiiae ineipit * Unigenitus &(-.'
in qua tiiezaurus indulgentiarum asseri videtin- esse nierita Christi et sane- torum, (piod ego in po.sitionibus meis videcjr uegare.
Rcspoudeo itaque: Non fuit iiiiiii ineoguita Extravagans illa, euni istas meditationes meas nieditabar. Sed cum eertissimus essein unamqne toeius s" E(;elesiae .sententiam esse seirem, ineritii Christi in spiritu non posse comniitti hominibus uec tradi per honiines aut alj hominibus, sieut tarnen Extravagans ista souare videbatur, volui iutactam relincjuere idiisque ingeniis melioribus committcre magnas illas molestias et angustias, (pias ])ro tuenda Papae reverentia patiebar. 35 Occurrebat enim et movebat priiiio, qn<id nuda issent verba Poutitieis
et adversas contenciosum vel haeretieimi invalidum praesidium: deinde, si
6 obiectatioiiibus E 8 Lovaiiieusis 1) 11 de fcf)tt K 17 Caidiiialis 1)
18 Lutherius F 23 a fctjlt ABK
•) Xct Stief finbct fic^ oud) in Kjiist. M. Lutheri Tom. I. cd. Auiifaber »C. 87» 'J-d» uiib bei Ic aiH-ttc 1 2. 14!J— lös.
10 Arta Aufjustana. 1518.
OToi. ;. ;. (jiiis diwret, tiirpe e^se Principein loijiii .sine lege, et iiixta Zaohariara, uon verl)a lioiuiuis seil legem tlei rccjiiiremiam ex ore sacerdotLs : item, (|U(>(1 verba scripturae tonjuet et in alieuimi .st.'n.simi eis abutitiir, uam (juae de gratia iii.stifieante cüeta .-^imt ad iudulgentia.s traliit, quo videbatiir magi.s uarrai-e et magis opiuione ijuadam ]iia exhurtari (jiiam solida demoustratioue aliijiiid :< proljare.
A'exabat etiam, quod lieri po.sne eonstat, deerettdes alicjuando erroneas esse et contra saeras literas et eliaritatem militare. Xiuu licet decretales Romani Pontificis tmn|uaiii voeeni Petri opcn'tct audire, ut dicitur dist. xix., tanien lioe ipsuiu inteliigitiu' de hiis siduiii (ut dicitiu' ibidem), (juae consonae i» smit sacrae scriptiu-ae et a prioribus patruni decretis uon dis.sentiimt.
Accessit ad hoc, quod de lacto Petrus non incedens ad veritateni
Oiai. 2, 14. Euangelii reprehensus est a l'aido Gal. ij. Ideo non miriun videri, si suc-
3ipsi*_ 1-'. ce.ssor eius in ali(]U0 defecerit, quaudotjuideni et Act: xv. doctriua Petri non
fuit suscepta, douec accederet et approbatio lacobi miuoris, Episcopi Hiero- i^ soivmitaui, et tocius Ecclesiae eousensus, unde flitxisse videtm* id iuris dogma, legem tunc firmiui, (pumdo uteutium n)oribus ai)probatiu-.
Praeterea, quam nuütae decretales priores correctae sunt per jiosteriores, ideo(pie et haue forte pro temj)üre suo corrigi })osse. Panormitanus (|Uo(|ue, ii: i. de elect. c. Significasti, ostendit, in materia fidei non modo generalis j.i Concilium esse super Papam, sed etiam (|Uemlibet iidelein, si melioribus
©ni. •:;, u. uitatur auctoritate et ratioue (juiun Papa, sicut Petro Paulus Gal. ij. Quod i.iiov. u,3u. et ilio i. Chorin. xiiij. coulirmatm': (Si fucrit alteri sedenti revelatum, prior taceat. Ideo sie vocem Petri esse audieudam, ut tarnen libei-ior sit vox Pauli eiun redargueutls, porro omnium superior vox Christi. l'.<
Älaxime vero laborabam, (piod eadem Extravagans manifestissime milii
a])])arel)at falsa (juaedam continere: Primo, (|Uod dicit merita Sauctorum esse
thesaurmu, cum tota scriptura dicat deum ultra condigmun praemiare, ut
«Rom. s, IS. Ko: vüj. Non suut coudigue passiones huius temporis &c. Et B. Augustinus
li: i. retract: xix. Tota ecclcsia u.*(jue iu fincni mundi orat 'Diniitte uobis 3« Dintii». 25, ;'. debita nostra\ ergo uon superfluere aliis jjosse, (piae nee sibi sufficereut: inde virgines sapientes noluerunt olemn comnumicare iusipientibus. Et b. Augusti- nus ii: ix. conlessiouum : Vc hoiniiuun \itae (|uautunHun(|ue laudabili, si re-
■?i. I i.i, 2. mota misericordia iudicetur. Et proplieta: Non intres in iudicium cum servo
tuo, (juia non iustificabitm- in conspcctu tu unis vivens. Ideo saucti uon ;i-'
sui.s meritis sed sola dei misericordia salvi fumt, ut latius dixi in resolutionibus. Ego vero non eram tam insigni temcritate, ut ))roptir uuam decrctaleni pon- tificis hominis tam ambiguam et obscuram ircudcrcui a tot et tantis divinae scripturae testimoniis apertissimis: quin potius arbitrabar quam rectissune,
10 de iis F 24 taceat. (leo A» 29 Ko. ii. K &c fe^tt I) =53 Vt homiiium D :57 Kt vero 1>
• AcU Au^'ustanu. lölfS. H
verba scri])tiirae, i|uil)iis sancti (U'scrihiintiir duticcrc in iiu'rilis, iiic(iiM|)iira- biliter praoti'rcnda vi'i'l)is luimuiiis, ((uil)us scrihmitiir ;il)iiii(lar(', «•mii \';\\y.\ iioii supor, s(.'(l siil) vcrlxi dci sit itixta illiul (iai: i. Si aiigelu.s dv (•clni^iii \,'- aliud vobis ^'uaiigflisaxcrit iiiiani awepifitis, aiiathi'ina sit. laiii ilhid (|ii()(|iic
s jiüu iiiliil erat, qiiud l'clro liiiiR- fouuni.s.siuii thesauriuu diuit, de ([uo nihil constat nee iu euan^lio uec uUa scriptiira.
Hiis perturbatus molestii?;, ut dixi, consiliimi iniiii fiiit (juicsceiv et alios aiidire, cum positiones meas verissiiua.s usqiio hodif ()iii)(|iic vidorem. Nim<- vero cimi urgeoi' ipse teutare, (jiiod ab aliis, maxinic a siinnno pontificc
u) cxpectare debueram, ciiias solius est declarare ea (piae coudidit, taiiuii pro
viribus infienii et ijratia dei conaljor ]>r() tutela syuoacrissiniac Verität is po-
sitiüiics uHuis fiiui Extravajiaute euneordare, utrastpie servando in \(iitate:
Priinuiu supponendo, (piod indulg-eutiae pmrsus niliil sunt (niet:ipiivsiee
lii(juendo), (|uia certuiu est, eas esse idiud nihil ijuani reniissiunes satisfactionis,
15 id est bonuriuii operum, eleeniosyue, ieiunii, oi'ationis &<: Ideotjue eertuin est, eas esse bomim privativuui, diun peruiittuiit nun solvi poenas (lei)itas aut uon tieri labores operum. (Juare uecessario thesaiuHis hoc loeo inijiro- priissime aeeipitur, «piia iiiiiil eoiitertur positive, sed j)eniiittitur ut nihil Sülvatur.
•ju Seciiudo: Certo certius est, quod hunc thesaiu'um Papa nou habet velut
in loeulo vel eista sed in verbo vel elavibus vel potestate, tjuia emaandn uon eistam sed voluutateni v.t verbuni aj)erit i!t sie donat.
Tercio: Ideo sequitur, (juod thesaurus iudulgentiaruni sunt nicrila (hristi nou Ibnnaliter nvr |)roprie si;d effeetive et iuij)ro|)rie, <juia Papa uon <lat
•j.s nierita Christi t'oruialiter sed de luerito Christi, id i;st [K'r elaves (|uas nieruil dari Ecclesiae suae, (juia iu virtute elaviiun est, ut renüttatur satisfactio. Et sie patet, quod reete ili.xi eouelusione Ix., thcsaiU'um luuie esse; elaves Ecclesiae merito Cliristi donatas. Et hoe sensu verum est, uierita Clu'isfi esse thesaurum indulgeutiarum , scilicet improprie thesaiU'um et niei'itum
.11) Ciiristi aecipieudo. Patet ergo eoneordaneia Extravagautis cum mea positione.
Quarto : Haue esse meutern l'apae iu ista Extravagante, probaut i])sa
verba Papae, ubi dieit, hunc tliesaiu'iuu Petro et suceessoribus suis a Christo
commißsimi: sed coastat et certum est , nihil Petro couimissum j)raeter has
elaves regni caelonuu, (piae sunt luerita Chiisti (id est de merito Christi
3s donatae) imi)roj)rie et ett'eetive, ut dixi. Et alterum verbi thesauriun, de (jiio dicit: pasce, pasee, pasce oves meas. S^o. -i,
Qiiinto: Haue auteiu thesauri iudulgentiaruni iutellig<'Utiani certum est esse ineognitam apud ixipidum Christi et inuoiuiuatam, ut dieit couelusio ivi. quia fere non dieuntiu- nisi iiupropria et obseura illa nomiua 'thesaiunis, merita
♦0 Christi &c.' ideo lere creduut, sese bouum aJiquod proprium et positivum
35 verbi thesauri CUE
12 Acta Augustiina. 1518. '
wuiseqiii siciit <li)iinin alii|iiii<l ant uratiam, cum lanicn iion cnnsciiiiantur iiisi niiiiistiTiiini claviuni. (juu sohuiitur, nv satist'aciant ))ni jH'ccatis, ae sie privativiun bi)miin accipiimt et iinpniju-iuin thesauruiii. Kt ille est inex- haustus et iufinitus, t|uia vii-tiis elaviiim est inexhausta, ((uae in nierito C'liristi immediate nititur, induluvntiae vem mediate. Ac ideo [lotest etiaiu diel, '^ nuM'ita C'lu'isti esse thesauiuiu indul<;'enti;u'iini mediate.
Sexto: Similiter admitterem etiam merita sauctorum esse iumc thesaiinim, seilieet improprie, id est quod merita sanetorum per fideiii Christi iiieurporata et nimm enni eis facta iam idem sint et faeiant quod merita Ciiristi iuxta («ni. 2, 20. illud, (piod vita insti non est ipsius sed Christi in eo viventis. Gal. ij. Vivo i" ejro, non ego, vivit vero in me Cliristiis. Naui merita sanetonun ut sane- torum niliil essent et damiiahiHa, ut supra dixi, ut B. Augustinus : 111)1 non ego, il)i foelicius ego, (|uia Ciiristus et Eeclesia sunt duo in earne una.
Septimo: Verissinumi tanien est nu'rita Christi non esse thesanrnm in- dulgentiarum positive, ])ropri<' et inuaediate, nt ali(]uid eoiiferant, sieut intel- is ligunt rudiores, (piia, quando eonf'ernut donuni positivuni, faeiunt id non ut indidgentiae thesanrus, sed ut gratiae vitalis thesaurus: tune enim i()rmaliter, proprie, immediat« donantnr sine elavihus, sine indulgentiis a solo Spiritn- sancto, non anteni unquam a Papa. Quia per eharitateiu honio fit unus Spi- ritus cum Clu'isto, ideo partieipat omnilms bonis eins, Et hoc est (|nod mea jn eonelusio Iviij. tlicit: Nee sunt merita Christi, (|uia liaee sine Papa operautur gratiam hominis iuterioris.
Breviter: Itaque patet, (piod merita Christi nccesso est dupliciter aeeipi, si salva debet Extravagans consistere, Uno modo proprie et formaliter, et si(^ sunt tiiesaurus vitae s])iritus et ]>ro]>riissime a solo spiritusancto distribulus, j^ cui vohierit, Alio modo inq)roj)rie et etfective et literaliter pro eo quod meritis Ciiristi effeetum est. Et sieut Hxtravagans improprie inducit seriji- tui'as, ita etiam improprie tiiesaurum, inq)n)])rie merita Christi et onmia improprie aecipit. (^uo factum est, ut esset aml)igua, obscura vi oeeasio iustissima dispulaiidi: ego autciii |)r(ipi-ie locutiis sum in meis positionibus. :iii
Qui hallet, det meliora, et revocabo ista: non enim menm est inter- |irrtari Canones pontitieum, s>'i\ meis positiouibus ad<'sse, ne contraCanones pngnare videantur, ('.\pe<'tan> liiiinilltei', si alia iiierit mens l'apae demimi declarata, jiaratus eidem parere.
Ilaee onmia tamen dicta volo pro revei'cntla sedis apostolieat: et IJeve- 'i.' rcndissimi domini ('ardinalis i\:c. Nam si legitima et libera agendnm mihi est .sentcutia, contendo et |)robo, eandem Extravagantem esse proprie, direete, aperte ])ro Tue mea(|ne eouelnsiuue et contra sentenciam Keverendissimi domini Cardinalis, (piia textus expresse dicit, (|Uod Christus thesanrmu hnnc ac(|ui- sivit Ecclcsiae &(.: Hoc verbnm 'ac(|uisivit ' evidenter conviiicit al(|iic eonclndit •"
28 proprie tlicsauium AUCDK 29 accipi L) 40 coiivicit Alll''
Acta Augustana. 1518. J3
invfrajiabilitor, aliud ('.«so iiierita Christi r|iiil)ns acrjnisivit et aliud tliosaiinim quem actjuisivit, (|iiia aliud est causa et aliud cti'cctus, iit ctiani ]iliil(iso|)lii diciint. Ideo conehisio mea stat invicta, (jiiod mcritii Cinisii inm suiii tlu'saurus induljrontianim, sed aciiuisienml (.'um. Niliilumimis taiiicii ctiaiii 5 haec ipsa submittu iudicio Eoclesiao \\t stipra. '
Obiectio altera est, qiiod in condusione mvn vij. declaraiula dixi,
neminem iustifieari posse nisi per tidem, sie scilicet, ut nccosse sit, eum ccrta
tido eredere sasc iustifieari et nullo modo dubitare, quod gratiam eonse(|natur.
Si euini dubitat et incertus est, iani non iustifieatur, sed evomit gratiam.
10 Haue theologiam novain videri putant et erroneam.
Ad quod respoiideo: Primum. lufallibilis est veritas, (juod nullus est instus nisi (pii credit in demn, ut Ko: i. lustiis ex fide xivit: ideo qiiicunque uon erediderit, iam !^^i'" ..'■„"• iudieatu.s et mortuus est. Igitur iusticia iusti et vita eins est fides eins. 15 Quare et omnia opera fidelis viva sunt et onuiia opera intidelis moi-tuu, mala
et damnabilia, iuxta illud: Xon potest arbor mala l'ructus bonos faeere, Aj-borwaiiii T,i«i. autem, quae non laeit fruetiis bonos, excidetur et in ignem mittctur.
Seeuudo. Fides autem est nihil aliud (piani illud, (jUod deus pru- mittit aiit dicit, credere, sicut lio: iiij. Credidit Abraham deo, et repntatum f "ij,';, ■'•,;J ^ ■jo est ei ad iusticiam. Ideo vei'bum et fides neeessario siiiuil sunt et sine verbo
impo.ssibile est e.sse fidem, ut Isa: Iv. Verbnm, quod egreditnr de ore meo, Sei ir., ii. nou revertetiir ad me vaeuum &c.
Tercio. Nune probandum est, quod aceessuro ad sacraraentum iieees- sarinm sit eredcre, sese gratiam ennsequi, et in hoe uon dubitare, sed cer- 2i tissima fiducia eontidere, alitxjuin in iudicium aeeedit.
Primo per illud Apostoli Heb: xi. Oportet accedcntem eredere, (|nia.<>rtn. h.g. deus sit et inquirentibus se remunerator sit. hie patet, quod jion licet du- bitare, sed fimiiter oportet credere, (juod deus sese iiupiirentes remuneret. Quod si oportet credere remuueratorem, unmino o))ortct etiam eredere iusti- 30 ficatoi-em et jji-atiae hu-ffitorem in j)raesenti, sine (|ua premium non larjrietnr. 8eciuido: A'ecessai'ium est sub periculo aeteniae damnationis et peccati infidelitatis credere his verbis Cliristi: Quodcmiquc solveris sujier tcrram, aHaiin.icia. solutum erit et in eaelis. Ideo si accedas ad sacraraentum poenitentiae et
7 cum certa F 10 videri putat ABC'DK putaiit videri 1' II Ad (pLiiii F
13 ut fe^lt F 14 iudieatu.s est et mortnus F 1.') Quare omnia F 10 damiial>ilia
sunt, iuxto F 19 Sic Rho. iiij. F 21 fidem. Esa. Iv. F ogrcdietur F 2j confidcrc.
aut in F 2G apostoli ad Ilcl). F 27 deus est, et quod remunerator est F 27—29 Slotl hie patet 6ii credere remuneratorem fe^tt F 29 Omuino etiam oportet F ;!1 peccato F 33 erit in F
') §icr jc^UcRt im Ikbrucf bft ftftc 5<ogcit; ba'i folgfubc «tiirf bo?- 'i^ricfcö tjat F imd) ber *2tiiggbiiTger .&nnbfd)vift, f. (Jinlcitung.
14 Acta Augustaiiii, 1518.
non credideris firmiter tote absolvendum in oaelo, in indicinm acoedis ot
Huiiiiiic,,!« danuiationcm, (|ina non crodis C'hristnm vcra dixisse: Qnodeunqno solveris etc. ot sie tua dnbitationo C'ln-istnm niendapem tacis, (jnod est iion-endnni pec- catuni. Si anteni dixeri.-; 'qnid, si sini indiiruns et indispositns ad saera- inentum".'' resj^mdeo nt su[)i-a: ]\t nnllani dispo.sitii>nom offiopri.-< diuiuis, •, jicr nulla njipra aptns ad saoranientuni, sod per .solani tideni. C^nia sola fides verhi Christi iustitieat, vivitieat , dignifieat, praeparat, sine (iiia (niinia alia vel snnt praesuni^itionis vel desperatidnis studia. Instus enini non ex dispo.sitidne sua, sed ex fide vivit. Qnare de indisnitate tna niliil oportet duhitare. ]dei> enini aeeedis, quia indignus es, ut dignns tias et instifieeris in al) eo, qiii peeeatores et non instos qnaerit salvos faeere. Dum anteni eredis verbo Christi, iani honoras verbinii eins et eo opere instus es &c.
Tercio : Hane fidem nniltiplieiter nobis eommendavit in Euangelio.
iiütttii i:,,j8. Primo, qnando imilieri Cananeae dixit: () innlier, magna est fides tna,
fiat tibi siout eredidisti. Hie patet, (juod non de tide illa generali agitur, r, sed de special!, qiiae erat de efiectn sanandae filiae, (jnem mater ])ei'iit. JIiiiic cnini etfectum ijisa ibi-titer ercdidit posse et velle Chnstnni efticere, et sie imjH'travit. NniKpiam aiitem im|ietrasset , nisi ita credidisscl. Ergo ad linnc ctiectum iiiiUa dis]iositione, sed sola Hdc digiia facta est.
!Btniiii.o,2sf. Seciiiido, (|uando ad eaecos illos dixit 'creditis, (|uia possuiii hoc vobis l'h
faeere?^ et ilii 'uti(jue\ ait 'Sicnt credidistis, tiat vol)is\ Kcce certi erant, (|nod ticret (piod petebant : idco et t'actiint est sine omni alia dis])ositioiie. Si aiitcm diiliitassent t'uturnni, nee pctissciit l)cne nee aeeepisseut.
mditiii. s, s. Tercio, eenturio ille 'die taiitum verbo', iiiqnit, 'et sanabitur pner mens'',
non utiqne generali fide, sed s))eciali <le praesenti effectu ercdidit et impetravit. •.■:, Soll. 4,r,o. Ciuarto, loan: iiij. Regulus ille eredidit serinoni, iinciii dixit illi Ihesns,
seilicet 'vade, filins tuus vivit'. En ipsa fide inernit vitam (ilii. Ita cerle opoi'tet omneni accedeiitem credcre, sese eonsecutnrnm (piod ((iiacrit, anl nihil eonse(|uetnr.
Ware \\/>i. (Jiiiiito illnd Marc!: Amen dico vol)is, (|nic(niid orantes pelieritis, oro- so
dite (|uia accijiietis, et liet vobis. ecec dicit '(|uic(|iud', nihil exi'i|iieiido. Patet ant<'ni, (|nod in saeraniento (|iiolil)ct ])etimns aliqiiid (nemo enini sacramenlnm acccilit nisi gratiam petiturns): ideo hie andieiidns est Chrisins diccns 'cre- dite (|Uod accij)ietis, et tiet vobis', alio(|inn oinnia niitai-eiit in cccicsia et nihil certe eonstarct, (|uod est absurdissimuni. ;i''
DJ.'ntiiin.-jn. Sexto illiid: Si habueritis fidein sicnt grannni sinapis e( dixerids monli
luiie 'transi hin<' et non hcsilavcritis in eordibns vestris, amen dico vobis,
8 alia fcl)lt F II do digiiitate ('l)l- 11 crcdis iir>nieii Cliristi F 12 ot ox cn !■'
&c fc()tt F 1:1 nobis fcl)lt F KJ de speciali illa, quac F 17 Haue AI! 2i verliniii F
iiKiiiit {c()(t F 2(i loan: x. AliCDE ille lliesns AI! 2S aninniin aeeedeiiteni K
29 ecjiiscquitiir F :l() Amen dien vnliis fcljlt F :i:! aceedit mm |ielilnrus f^raliani F
yü certo li corti F 'M nionte AH
Act« Augustana. 1518. 15
fiet. Et si totuni Enano;c]iiim jicrciirras , invonies pxem]>la alia miilta, (luac oninia non de tide generali, sod particiilari, et qime ad etVectiiiu ali(|iiciu praesentcin pertiueat, dieuntiir. (^iiare necessaria est fides certa al)st)l\('ii(lo, cum sacranienta novae legis, iuxta niagistnmi, siiit in exeivitiuiii et actualiuiicni i fidei nostrae iiistituta.
Septimo. Hiue discipulos et Petnim saepe repreliciidit ddininns, (|iiod wmiii, s,-ji;. essent inodicae fidei, non generalis ut dicitiir, sed specialis <le etrcctu prae- sente, ut patet.
Oetavo, lacobus c. i. Si(|uis indiget sapientia, postnlot a deo, postiilet Tmu. i, r, n.
10 autem in fide, nihil haesitans. Nara qui haesitat, similis est fluctiii inaris, (|ni vento movetur: non ergo existiniet Iioino ille, (|uod aeci])iel ali(|iiid a deo. Lsta est eerte evidcntissinia auetoritas, etiani cogens nie ad haue sen- tentiam, quod gratiam aut sapientiani nuUus aceipere potest, (pii dnhitat scse accepturum, nee \-ideo, quid ad eam respoudcri possit.
15 Nono, B. virgo nun((nam concopisset filiura dei, nisi angelo niinciautc
credidisset, ita ut diceret 'fiat mihi secunduni verbnni tnum', sicnt praedicat imu-. i, js, Elisabeth 'Beata quae credidisti, quia perfcientur in te, <juae dicta sunt tibi «m-. i, 4:,. a domino'. unde fideni eins miratni- divns Bcrnhardus et universa Ecclesia. Sic Samuelis mater Anna, postqiiani credidit vorbo Heli, abiit et viiltiis eins i.snni. 1,1a.
io non est amplius in divcrsa iiiutatns. Contra tilii Israiici, (|iii:i non crcdide- rnnt verbo proniittcntis tcrrani Canaau, in dcserto prostrati sunt. Et breviter, qnicqnid illustre factum Icgimus in vetcri et uova lege, fide l'actuni esse legimus, non operibus ncc fide generali, sed fide ad praesentcm eff'cctum destinata : inde nihil alind in seri|)tura (piam fides conunendalur, praesertini
?', Abrahac Ro: iiij. quae tamen l'uit in lilium nasciturum Isaac, et nihilominus est ei in iusticiam rcputata. Sic et nobis üi sacramentis fiet: si credinuis, consequinnu', si non credhnus, in iudicium acccdinuis.
Decimo. Sic b. Augustinus super loauncni: accedit verbma ad ele- mentiim, et fit sacramentnm, non quia fit, sed (piia creditur. Ecce baj)tisnuis
30 abhiit, non quia fit, sed quia credltm- abluere. Inde et Mariam absolvcns
dieit: Fides tua tc salvam fi:'cit, vade in pace. Inde illud dictum conuuunc: yuc. 7, so. 'non sacramentnm fidei, sed fides sacramenti iustificat^, sine qua impossibile est, ut sit pax in conscientia, ut Ro: v. lustificati ergo ex fide, pacem habemus aiöm. 5, 1. ad dcum.
3.-. Undecimo. Et Bernliardus sernione de annunctiatione i. Xecesse est
enim primo oniniiun credere, quod remissioneni peccatonun habere non possis nisi per indulgentiam dei. Sed adde adluic, ut credas et hoc, (|Uod per
2 .sed de fide particuri [sie] V 3 pertmere dicuntur F fi Iliiic enim disci- pulos F saepe arguit F 7 generalis illius, ut F praeseiiti K 1.3 dubilet !•" 16 ita futurum, ut F 19 Sicut Samuelis AIM'DK 23 sed particulaii .-ul praesentcm F 28 Decimo, lieatus Augustinus F 29 credidit F 3'-i ut pax sit in conscientia rei F 34 ad illani F 30 Et jc^lt F
16 Acte Angustana. 1518.
ijisum jH'ecata tihi ddiiantm': lioc pst testiiiioniuin (|U(>(1 |U'i'hil)ot Spiritus saiu'tus in (Mirde tiio, iliceiis 'dimi.s«i sunt tibi peecata tiur. Sic ciiiin ar-
;Höm. a, -j». hitratur Apostohis sjratis iustilicari homiiieni per fidcni. Haec illc.
Istae ot imiltac aliac auctoritates , tarn fxjiivsst', tarn cdjjiosc, dmuiit, i"()o-iuit, captivant nie in sententiain, (juam dixi.
Qiiare, lieverendi.ssime in Christo pater. (|Uandi) divino munere es iinus insigüibus dotibus, praesertim iudicii aeriumnia donatus, rag» inmiiliter, li. P. T. diguetiu' olementissinie mecum agere et ooiiseientiae nieae c'oiiipati ae demoustrare luceiii, (|ua possim haee alit^r intelligcre, et non oogere ail re\-()eatiouem eorum, (juae i'tiam teste conscientia nou alia duco quam ea, i" • piibus nie necesse sit conseutire. Et stantibus liis auotoritatibiis aliud facere
avqi*. .'., 29. n( in possuni, nisi quod oliediendum esse deo magis quam hominibus seio.
\'i'lit()ue R. P.T. ainid Sauctissimimi doniiumii nostrimi Leoneni deeimuni pro me intercedere, ne tautarigoris iuclemeutia in me permoveatur, ut In teuebras proiiciat animam, <|uaerentem non nisi lueem veritatis et paratissimam eedei'c, !■■ nuitare, revoeare oinnia, ubi iditer intelligenda esse edoeta t'uerit. Nee tarn arrogans et vanae gloriae Studiosus sum, nt hac causa pudeani revoeare male dieta, inuuo gaudium meum primum fuerit, victrieeni tieri veritatem: soluni ne (juid contra eonst'ientiae meae seiisum tentare eogar. Nam sine onmi scrn|)ul<i haue esse scripturarum seuteneiam credo. Dominus liiesus -.»u regat et servet Reverendissimam Paternitateni Tuani inaeteriium. .\nieii.'
Quae emii altera die obtulissem, ]irinio eontenipsit et verba esse, niissu- runi tarnen ea ad urbem sesc dixil : interim ad revoeationem urgebat, in- icntans censuras sil)i demandata.s, ac nisi revocarem, abireni et nou redii'cm in eonspectum suuiu. (^uo audito cnin vidercni, cum esse lirniatnm in \no- w |)osito, nee velk't audire scri])turas, ego ((uocjue (ii'masscm pmposituni nun revoeandi, al)ii sine spe redeundi. Nam <|uau(|Uam dixit et etiani nunc glcii-ictur, sese patcrue, nou iiidicialitcr inecinn actiirum, nun inldlcxi tanieu lianc paternitateni nisi omni indii'io rigidiorem esse, ut (piae uon nisi revo- eationem contra eonseieutiam e.xigeret, nee saltem N'cilet atit posset potius "■'' o.stcndere et eoinincerc erroreni. Xaiii cum vidisset a lue reiici seliolasti- eornm opinatoniin coniiiienta, proniisit (|nideni sc actunim contra nie Sacra scriptura et C'anouiiius, quod (juoniodo intellexci'it , iteriim ignoro. Xullam euini .syllabam ex sacris literis contra nie ]troduxit uuquam, nee us(iue iiodie,
2 sanctus fel^lt V :! gratis fclitt I' 4 aliac fcl)lt AlU'U ,1 coguiit, caiiti-
vaut, duciint K 6 quaiulo es ilivino munore uims insigiiibns Ü cum (liviim iinuierc
veni«, insigiiibus 1' '.) ikissuih D 11 aiitorilms F Ui t'uerint CDE 17 revo-
eare pudeam V 18 veritatis F 20 esse fcljlt F 22 verba esse dixit, missurum taiiien ad url)eiii interim F. 20 auditu AB 2G velle CÜi; 29 nisi Mov oinni fctjlt AIJCDE, niid) in icr Sofclcr Snmmlung »om ^llnrj ir)20; eg ift aber iiotfjlücnbig iiiib ftolit frf)oii in M. i>iitlicrii lucubratiiiimni pars iiiui Dom 3i'Ii l"'-", (oloic in brn PicfanimtniiSflnlicn
') iloit t)ifr ab Ijnt K tiidjtJ incljr mit ABCDK gemein.
Alfa Aiiijiistiina. l-'ilS. 17
si quam nuixiiiie vcllet, i>o.sset, cum imo oniniiini consensu tirniatiiin sit niliil de iiuliilgcnitiis in .«aoris literis hahcri, ((iiai' potius lu^n iiisi fidcm coniiiuMi- dant et tarn vacnac sunt indiilfit'ntianini memoria i|uain plenao sunt Hdci cruditione, ut impossibilo sit, utrnni illonnn artioulorum posso conxclli \^^^\^ ipsum. Uhi vero ego scripturas pro mc attuli, ccpit liomo, patcnic agons. de corde sno mihi fingere glosas. Et ipii taiii vigilaiiler J'Atravagantciii contra mo ohservarat, satis puldwe dissiiiuihil)at ('anonciii illuni, (pio proiiilxi Eoclesia, no (piis proprio ingenio scripturas iiitcriiretctui', et iiixta Hilariiuii nun art'erendas sed referenda.s esse ex sa<'ris literis intelligcntias. Nee
11) tarnen lianc violentiam eins aegrc tuli, sciens cam t'acultat<'m interpretandi ex longa Komanae Curiae consuetudine et scliolasticoruin disiincturum usu sibi praesumjttani. Creditura est enim iani diu, (juod, i|iii<'(|uid ivoinana f]cclesia dixerit, damuarit, voluerit, id mox omnilais dieendum, damnanduui, volendum esse, nee aliani reddi rati(»nem uportere, (piam fpiia sie sedes
v-- Apostolioa et Komana Ecelesia sentit, lline, relietis satu'is literis et acceptis traditionibus verbis(|ue hominum, factum est, ut Ecelesia Christi nun mensnra tritici ])ascatur nee verbo Christi, sed non rar») temeritate et volini- tate alieuius indoctissimi adulatoris regatur, cl en pidf'eeerit nostrae inibeli- eitatis niagnitudo, ut ad revocationem et aljuegatioueni tidei cinistianae et
20 sacratissiniae scripturae incipiant eompellere. J'orro: Si iste est modus revocandi, nihil video futurum, ([uam ut praeeedcntem revocationem secpiente alia sine fine revoeem. Xam si (|iia iudustria smuu i|isius dictmn in cum ipsum retoi"scro, cito aliud cordis sui idohnii mihi tingeret (est euim mire leciinda distinctionibus Thomistica Theologia ac \ere Prothcus (piidam), eui
2j necesse esset denuo revocando obedire. Cmn enim non in soliditate pctrac, sed in arena cogitationuin suarum vagetnr, nihil aliud <|iiani per])e1uuiii revocandi negocimii mihi incumberet.
Igitur accepto niandato non redeinidi, man>i tamcn eodein die in loco: tiuu vocato Reverendo et optimo ])atre meo loanne Stnpitio Vicario egisse
:tü dieitur miütis, ut ad revocationem iudueerer spttntaneam. Mansi et scr|nente die, et nihil mandabatur. Tereia die, scilicet dominica', mausi et literas dedi, nee idicjiiid respondebatur. Quarta die mansi, et nihil liebat. ]dem silentium (jiiinta die passus, tandcm cousuleiitibus amicis, praesertim cum antea iactasset sese habere mandatum, ut et me et vieariiun iucarcerai-ct,
3:. disposita appellatione affigenda reeessi, sat perieulosam obedientiani lue praestitisse arbitratiis.
Nunc, nii lector, tu mihi cnnvcniendus es. Posteriorem istam respon- sionem meara, etsi cmn multa rcverentia dedi ac veliit in arliitrium Sunnni
4 utnim vis illonim K •'> l'lii eg<i vcro (DK 10 violcntam AU 18 et ilco
profcccrit D 2S die fc^lt I)
') IT.Cflobct. Sut^eta a.ievfe. II. 2
18 Acta Aii;^ustana. lölS.
Pontifieis reposui, non tameu id me fecisse credas, quod de re ipsa diihitoni aut auinii senteiitiaiu siin uutpiam mutaturus. Yerita.* divina est etiaiii domiiia Papae: non eniiu iudicium h(Huinis expecto, ul)i divinum iudieiuiu oogiiovi : sed (piia oportuit reverentiam scrvare ei, qui vice smmui Pontifieis fungebatur, tiun quod etiam vcrissinie dieta o])orteat eum inimilitate et tinmre asserei-e et tueri.
Priorem vero niliil refert, utnt aceeperis : nam in ipsa nullum pericuhun est, stet sive cadat, nee indulgeutüs quippiani aecedit, si victa ae falsa fiierit, nee quiecpuun deeedit, si vioerit veia((ue fuerit, nee ad i-em ipsani iiuiltuni pertinet, nisi quod per eins ingressnni subdole tntins disputationis m ealuinnia quaeritur. Xani si superl)ius voluissem agere, non potnisseni ad nimm verlnim cogi, eum tota disputatio iam sit dedieata et oblata pontifi<'i, ita ut ad me amplius niiiil pertineat nisi expectare senteutiam.
In posteriore vero responsioiie oerte summa pendet salutis. Non es miJus C'iu'istiauus, sive scias sive ignores Extravagantem: non es autem nisi i:. liaeretieus, si neg-es fidem verLi Ciiristi. Quid hie j)reraani et taeean), eredo le sentire, ojitime leetor, non sine gemitii.
Unnm tamen te latere non volo, liae dispntatione nihil (piaeri (piam syneeram scriptm'ae intelligentiam, quam uobis in multis loeis saera ilia ut vocaut decreta, si non coiTuiupunt , eerte verbis detortis ae male tractatis so obseiu-ant et velut obdueta nnbe purissimnm solem tegunt : de (pio aliquando latius, si aliquis miiii Pomanus adnlator obstrepnerit, praestabo, deo pnipitio. quendani iuristotheologura , seil (pn parum sit placitiunis, |)raesertini Ronianae Curiae adulatorilms: iam dudum enim gestit aninuis ludere bellum, quod 3oj. 8. gessit losiie adversus Haiitas. Interim liime gustum til)i praelibo, quod j-, conolusio mea vere est eontra Extravagantem illam, ideo falsa et erroiica et revoeanda. quare et revoeo eam solemniter in hiis seriptis damnatamq\ie u meipso jironnncio: profiteor denique, quod ita posita est a me et us([ue liodie ])lacet ipsa, atque si posita non esset, adhue ponerem. Seenndo, reprobo, damno detestorque Extravagantem illam timquam fidsam et erroneam meri- m toque vej)rol)andain, profiteorcpie bonum fnisse, eam aliis verbis positam esse, non quod sit falsa in suo sensu, sed (piod in tiieologieo sensu errat, enius verba indueit contra sententiam textus apertissimam.
Eeee revoeationem : iani satisf'eei, etiam adversariis, spero. (Juid? in- 3(pjij(ii.2r,,2r,. samun me jmtas, leetor, aut ebrium eenses? Non insanio, sed sobrietatis :!"■ verba lo(pior. (^iiod ut ostendam, etiam erassissimae ruditati clat-mn fiieiam. solere seilieet pontiflees vim facerc saeris literis in s\iis dccretis. Xam lieverendissinuis IX Ix>gatus omnium impatientissime tulit, (|Uod nee Papae sanctitati pepereerim (sie enim seribit ad Dlustrissiinuiii l'iiiiiipcm I'rideri- cmm &c.) et relatione indigna ilixerim. c|uod Papani torquere et alniti serip- *"
:) ilomini E
kiUi Avigusfcmn. 1518. ip
tnris (lixorim: nitondiim itaqno mihi e-:t. iit nnn jmssit neo-aiT vini scriiitiinio aliriuaiuld tlictam.
Frimo, dicit deoretalis de constitiil., translato saopi-dotio,' neoesso (st, ut translatio lotfis fiat. Haec Apostoli vorba sunt ad Holiroos dioontis, toni-*>obv. :, r>.
.'. porale saccrdotium legi.« finitiini et ahi-oo;atuni .siiecedente .«aeevdotid aeterno Christi. Haec e.st grnuana et E^nnina .«ententia i.<tnniin verl)oruiii. At deeretali.s Imin.« sententia est liaee: saeerdotinm Cln'isti est tranlatnm a Mope in C'hnstum et a Cln-istn in l^etrnm. iSio enini interpretantur iiiristae, et Pontifex permittit sen approhat. Qnis antem iion videt alienani lianc tor-
II' tamque et abusivissimam e.sse verhoruni intolligontiani, iinnm pruT-sns faleni, quae, nisi mnlto sndore modei-etnr, simul et indnctissinia et inipiissiina sit? Inipüssimuni est enini dieere, saeerdotiiun et legem (1n-isti esse ahrdg-ata et finita, iit Petrns saeerdo.s et legislator amoto Christo sit. Id enini signi- fieat proprie verbiim Apostoli 'translatio'. Xolo Petrnni ant l'anluni sacer-
1'' dotom habere, (luoniani et ipse peecator est, non habens, necpie cpiod ])ro nie iieque quod pro se oiferat, ut iuterim taceain foedissimam aiTogantiani, <jiuini talis ölet inteUigentia , seilieet in sohim T'etniin a Christo fnisse translatnni sacerdotiuni Christi, quasi eaeteri Apostoli, reiuanserint laiei ant a Peti'o ordi- nati fiierint saeerdotes et Apostoli. Igitiir, si nunc posnero haue propositioneni
20 'Saeerdotinm Christi nee in Pctrnm nee in Paiiam translatum est', et II. I). L.'^) mihi hane deeretalem opposuerit cum gestu et tonitrii maiestatis snae et m-gcat me ad revoeationem, et ego responderim, Paiiani ilii torquere seri]>- ttuu«? et abiiti verbis eins, nieam auteni eonelii.«ioneni e.«se verani in tlieo- logieo sensu, deeretalem antem forte in aliquo alio aliusivo, putas u\c debei'e
2'> fonnidare niinas verbi hunumi, (inibus tcrreor, (|uasi indigmun rclatii dixerini
et sanetitati I'apae non pepereerim".' Honoralio sanetitateni Pajiae, .sed
adorabo sanetitateni Cln-isti et vcritatis.
Item si illnd Matthaei xvi. Tu es Petrus, et til)i dal)o claves regni ^^'^utll. ic,
~ IS f. eaelonun, Quodeimque solveris &v. traetarem vel in seholis vel in suggesto
30 et ponei-em hane propositionem 'Tstis verbis non potest probari, Romanani Eoclesiam esse eaeteris per totum orbem Eeclesiis ju-aelatam', et mihi R. D. L. opposuerit (eredo cum eommotione prae relati indignitate) dist. xxi. ubi Pelagius Papa tautn voee elamat, non s_\niodieis deereti.s sed euangeliea voee (hono voce, sed non sensu), Romanam Ecelesiam e.sse eaeteri.s eeclesiis
»-• praelatam, et ad id indiieat Ihiik- MattJiaei Apostoli joenm, credis ne me relietnruni euangelicum seusuni et non uisi Pelagii sensum amplexuriini, (|ui vocem, nou .sensum Enangelii se.se iactat .sequi? Non quod novam monarehiam
() germina et geuuinaAB 10 aLusivissimiim .\l! 22 respondereni E 28 Mat- tliaei X. ABCDK 32 pro rei indignitate K
') Sai ift Decretalinm Gregorii Papae lib. i. tit. ii. (de constitutionibus) cap. o. (mit bcn '3liifangeh)0Ttcn Translato sacerdotio). -) = Ucvorondissimii« Dominus
Legatu.-i.
2*
20 Aot:i AiiLjnstana. ir)18.
nostri ?aeonli Erinuuiinuni dainiioin ant negem, seil qnod vini scripturao vorbis iieri iiolim et insulsissiiuonini (|iiontiKlam lioiniiuini stulticiaiii repi'o- bem, (jiii iioliis I->clesiaiii Christi teiupöii et loeo att'ixenint contra verbuin
v'iic. 17. 20. Clirlsti dicentis: Xoii veniet reirmini dei cum okservatioiic, et ('Inistiainini
cs.se posse audent ncicare, (|ui iion sul) Koiuano Pontifice decretis(nie eins :. oppres.siis fiierit. Av sie })lusquam octiiigentonun amionini ('iiristiaims totins oricntis et AÖVicae iiohis ex Ecclesia Cliristi eiicinnt, (|\ii !uin(|uaiii siili lui- maiio Pontifice fuerunt ncc Eiiangeliuni uii([nani sie intellexerunt. A'aiii ad- buc S. Greoorii tempore Ivomamis Pontifcx universalis Episcopus iioii salutabatur, immo ipsemet Gregorius , licet Romanus Episcopus, aceriime i" ))ersc(piitur uomen universalis Ejiiscopi et totins Ecclesiae ))outiti<'is plus l'crc .sex epistolis, nt non dubitet vocabulum eiusmodi propiianum apjH'llarc, (pind nostro saeculo et siJnm ap]K'llatur sanctissimuni. Sicut enim Petrus caeteros Apostolos u(ni creavit (sie enini liodic vocatiu' Episcopi^s ordinäre), ita suc- cessor Petri nulluni successorem aliormii .Vjtostolorum creavit. J)enique non i' nisi fratrem et coepiscopum et collegam vocavernnt Komanum Poiitifieem caetcri episco|)i, ut ("vjirianus ('ornelium et , Augustinus IJouilaciuni <•( aiios.
W!,iii!i uMo. l'nde 8. patres iiliid Mattiiaei 'Tibi dabo' non intellexerunt ad sensuin
sacri istius Canonis, super caeteros t'uisse Petro dictum, s(^d 'muis' in(|niunt, '|)ro Omnibus', ut aequalitas mia onmium ex])riiiieretur, dum (piod Petrus -.'n respon<let oumes et singuli respondeiit. l'nde et alio Iihmi in plnrall eandem
TOoitfi. is.is. sententiam dicit: Qnodcunque ligaveritis <tc. et (piod uni dicitur onmilnis \'H)!ijdi ü. dicitur. Denique non jirinuim super l'ctrum descendit Spiritus sauetus in
Soll. wi, j-' f die pentecostes, nee in teri'is iiriniuni legitur insufflasse in l'eti'imi, (piod
tanien si quam nuixime factum tiiisset, non ideo Petrus moiiai'clia pi'ae ca<'- j- t<Tis fuisset Apo.stolis.
Igitm- Canon ille sit verus, adinitto, sed abusive: mca euaugelico et
proprio sensu conclnsio x'cra est. (Jiiod si nionarcliia Papae probari potest,
Wüm. 13, i.|)olius ex illo Apostoli i{o: xiij. probaliitur: ( )nmis ))otestas a deo est, et (|uae-
cun<|Ue sunt, a deo ordiuatac sunt, imiiis, iu(|iiam, \irtnte Iprojiric loi|U('ndo) ::>• snl)iicimnr sedi Homanac, douec deo piacneril, (|iii solus, non etiam llomanus Poiititi'x, trausfi'rt rcgna at(|ue constituit.
Talia mnlta, mi lector, in sacris decretis iincnies et alia i|uaedam, quae, •tiDiici. 7, 4. si nasum spousae, respeetorem l)amasci, id e>t cai'uis et sanu'uinis, adliilieas,
saepius odore otfenderis. :i.-,
Sic nunc de i'",xti'a\aganle illa dico: Mi'rita <'ln-i>ti non s]uii tlicsaurus indulgentiarum, (|uia sine papa o))erantur gratiam. Hacc jiropositio euangelica est, Uli .scribitur in multis locis, Christi sanguine et obedientia nos factos
!) rcmtil'c.x, vol lOiiisccipiis D II |Kiiititic(;iii .XKCDl'.. nurt) bif Wcjniiimtnuvrtnlu'ii
29 (|ii:ict-iiM()iic ;i (loi> Hiiiit. nrdiii.ita siiiil .\l!('l)i:, niirt] bic OiciailimtaiivilQbcil — tvoli bfv bf- (nmitfii ^ibctftcUc ift in iiiiiilojc £atj immcv luiobcv nbflcbvurft -is ulii .\1$('UK
AcUi Augustiimi. 1518. 21
et con.stitutos iustos, prat'si'rtini Ho: v. l'w uniii-, in(|uil, (ilicdiciiliani (crcdosiotu. f lianc c's.se nierita C'lii'isti) iiisti constitiiti simi imilii, jici- iiululucntiMs aiitcin nt'iiu) saiR-tiis ffliciuir, <|iu)(l ik' lUfritis Christi at'tiriiiari est <M)iitra taiu apt'rtas scripturas. liiitiii- au sit ista ])n)pusitin contra vcl Extravagantem
■'i vcl Intravagautcin, non ciiro: prior est vcritas scripturac, et post hoc, si lioniiiiis vcrha vci'a <'ssc possunt, vidcndiini. ^ain c>;o ccrtc nun aiidci'ciu uiKluani asscrere, (|Uod per indiila'cntias aniici dci tiant, sicut exprcsse dicil Kxtruvaguns, diiceiis v('rl)nin sa|)icntis de jiartieipatioiic aeterna<? sapieiitiae -Wn.ii. diceutis, ad participationcni ini-lulii-entianun. I'"iierun( istae serii)turae vcrae
IM antt' tenipiis illiiis Ivxtraxatjantis, iiec ah ipsu receperunt vcritateni, iiec potcst dici, (|Uüd de iudiilijciitiis hKiuaiitiU', cum per totani ec(-lesiam notum sit, nihil in scripturu haberi de indulii'iaitiis, idco net-essariu sei(ui, si <|uac seri])tnrac de eis iuterpreteutur, ut hie fit, viin eis Heri et impropri(^ ac ahusive aceipi. Xihilomiuus tarnen rcverentiac i'ausa verain eam contiteor et utruni(|ne
i.' sensum volo tucri, Et dicitur mihi 'inuno istnm (id tst deterioreml sensum !<ervabi.s, alteruni (id est gerniaiium) negabis.' Ideo si meaiu eonchisioncm cogor f'alsam dicere, fiiciam (juideni, sed sünul Extravagantem bis i'alsam praedi- cabo. Xaui (juod in mc criminantur, contra conmiuneni eonsuetudinem nie seutire de iudulgeutiis, plane tateor ita esse et dedita opera a me i'aetuni,
liii ut discuteretnr alicpiando ista eonnnunis opinio, iuxta (juam merita ('iu'isti vueari thesam-um indnlgentiarnni non ignorabam, sed milii tiilsa ad \erboriun sonum videbatur. Ideo ])osui, (juod claves merito Christi donatae cssent hie thesaurus, uon omniuo reiieiens ab indulgentiis merita Ciiristi, sed ad aliuni sensum ex|)onens quam haberet opinio eunnumiis. t^uod nisi cum humi-
25 litate et revereutia \'oluissem comnumi huie opinioui coutra dicere, omisissem dicere claves merito Christi donatas, ut ])enitus merita Christi exeluderem: nunc autem involvi, ut mitior esset c(mtradietio. (^uin non peecassem mortaliter, si Extravagauti in t'aciem n^stitissem et illu<l divi Ilieronymi adduxissem, ubi de iis loquens. (pii (|uie(|ui(l dixerint legem dci putaut, dicit:
3u Xec seire dignantur, quid proplietae, ipud .V|iostoli senserint (nota 'senserint'), sed ad sensum suum incongnia aptant testimonia, (piasi grande sit et non viciosissimiun doceudi genus, depravare senttnitias et ad voluntatem snam scripturam trahere repngnantcm. Sic certe iacit haec Extravagans. Nam verba de meritis Christi, (juibus remittuntiu- peecata, trahit ad indulgeutias, (piod ({ua
35 fiat congruitate adverte, queso.
Merita Christi tollunt peecata et augent merita, indnlgcntiae tollunt merita et relin(|uunt peecata, Et potcst ideni tcxtus de ntrisque proprie intelligi? Credo, Orestes (juoque hoc negabit. Et tarnen ego reverentiae studio id admisi et asserui, licet multii violentia. I)eni(juc cum sit obscura verbis
111 Extravagans et vere «inaedam extravagans, nunc sonaiis quod merita Christi sunt, nunc quod acquisicnint thesaurum indiilgentiarum, dixi, quod et pro
40 Ciiristi sunt thesaurus indulgentiarum, nunc (juod E
•22 Aitu ALi,;,nistiin;i. 1-518.
iiica sententia stare jwtcst contra ciiiinmuu'in si'iitt'iitiaiii ot super liac <lnl)ia lurtricc verborum dci et depravatrkv (ut Hicronymus ait) seiitciitiariiin cii't) certaiu revocatiout'in faciaiu, iioii tiniviftu urrorc? uoii laciaiu, sril cnnstaiitcr et cum tiducia iiego, inerita Christi esse in luauu Papae ullo inndi), ut verha suiiaut: ip.se viderit, quomodo suani Extravagmiteni intelligat. ■■
Sat igitur sit pro hac vice osteudis.se, uou in oumibns dccrctis ponti- ticiun haberi veriuu Icgitimuiu .seiisum seriptimie, idcoquc citra coruni iiiiu- riaiu ])ossc aliter dici, teiieri, seutiri, (piam ipsi lialieut, siquidem i])siHKl scri[)tiu'ae Luterpretaiidac auctoritateni doctoribus tribuuiit, sibi vero iudiciuiii desciudendarum causanuii. Deindc alia est f'acidtas iuridica (luaui theologica: m lüulta ])ermittuntur in ilia <juae in hac prohibentur. Elevent iuristae suas Inulitiones, niulto magis nos theologi puritaleni scriptiu'ae servenuis, eo(pie niagis, quo vidennis u()str() saeculo surgere nocentissimos adulatores, (pii Suiuuunn ])ontiticeni ultra Concilia olevant, scihcet ut uno f'oncilio ])er ahcruni reprol)ato nulhiui nol)is ccrtuni relinquatiu', tandeni onuiia sinuil i'' conculcet unus honio Paj)a, idcm super Concüiuiu et int'ra, su])ra, <luiii |totest dainuare, infra, dum accipit a concilio auctoritatem tanquam a maiori, (|ua tiat supra coucilimu. Sunt (pioque, qui Pa])am non posse errarc et supi-a scripturam es.se impudenti.ssiine iactitcut. (luiw monstra si aduiissa iiierinl, scrij)tura ])eriit, secjueuter et Ecclesia, et niliil vciiquum erit iiisi verbun\ ■.■■ hominis in Ecclesia. Scd i|uaerunt ii adulatores invidiani, deinde ruinam et perniciem Komanac Ecclcsiae. Quare ego (H)nuii te, lector, ])rotestor mc colere et sequi Romanam ccclesiam in omnibus: soluni illis rcsisto, (jui nomine Ei'clesiae Komanac Babylouiam nobis statuerc moliuntur, volcntes (juic(piid cogitarc poterint, modo linguam tantuni movere possint, ut IJomanam -•■ Eccle.siam nomincnt, totum .statim ])ro Komanae Eccle.siae seatentia ac<ipi, (|iiasi non supersit scriptura saiicta, ])er quam (ut Augustinus ait) de onmibus iudicamus, contra ipiani sine dubio Pomaua Ecclesia nunquam sapit aut statuit.
De qiiorum muiicro e.sse credo suavissimos isto.s .sycophantas , qui dictariuit (pioddani l)reve Apostolicum contra mc, cuius tbrmam, ut videas :i' (juam pnidentibus insidiis sint nsi, volo in publicum darc. Nam in Germania fiiisse contic^tum et aliipia deiudc industria ad Ivomam missum et forte solo nutu alicuius magnatis Romae remissum ad tiermaniam, statim addita jxistilla te vel eertum vel suspiciosum saltein faciam : iicrtinet enim et hoc ad aetorum meorum pai'tcm.' :i.
20 consetjuciitcr E 2ß nomiiicnt, iil tutniii IC sl;itum 1) :i'J iiuliisdia IJuni.iin E "i suspicantem E
') Übet bn* iiad)ftt'l)eiibL' Streue liom 2:!. 'Jlnfliifl l.'iis ugi. L)t)üiibci-> '..'cupolb l'üii iKiuifi', 5:cutid)c «cjrf)id)tf im 3citnItot bcr iHcjoviimtioii , 4. ?liifl., Scipjig l.S()9 Söb. VI S. ti2f., .ftüftliii I ?linii. 1 ,iii e. 2;'.:! iid)DU in bcv l.*.)lufl. io 1 '.(lum. 1 ,vi S. 22ü), .«olbc, *JiitI)i-r'':- Stellung ,511 (jüiidl uiib .Uivdjo, tyüti'tc4ul) 1870. <£. 115 f. iiub Wulbo, 1k bcutjdjc XUiuviftiiict: Poiigregatiuit k. Wutf)n IST!) S. 412. Üliftluicgciibc Wvüiibc ipvcdji'ii fiiv bic (H()tl)oit bcs Sdjtijt[tüd-3.
Actii Augustana. 1518. 23
Dilecto nostro filio Tliomac Tituli Saudi Sixli
prcsbytcro Ciirdiaiili uo.'^tro et Apostolicai;
sedi.s de latere legato
LEO PAPA X.
J^ikrte tili uo.ster, .sahiteiii et Aiiostolicani Iiciiedii'lionciii. Postiiuam
ad aures nostra.s jjervenerat, queiidaiii AlartLiuiiu Luliiei-j urdiiiis Ki'eiuitaruiii
S. Augustiui professorein, in reprobiun seusuui vcr.siim, iionuulla iieretiee
et ab eo, quod Sancta Koniana teuet Eeelesia, diversa asscverarc et super
hoc couclusiones necuon f'amosos libellos temeritate propria et erecta (•er\'ic(',
10 laxatis obedieutiae frenis, inconsulta Koniana Ecelesia, tldei niayistra, in diversis Geriuauiae partibus publieare ausuni l'uisse, Xos tcincritateiii suain paterne corrigere volentes Venerabili Iratri nostro Uicrdiiynio E|)isropc) Aseulano, Curiae causarum Canicrae Apostolieae generali auditori, conunisi- nuis, ut ipsmn Martiuuni ad conipareiiduni personaliter coram eo et se super
1'' praeniissis examiuauduni et, (pialiter <le fide sentiret, res|)ündeutliiin sub eertis poenis nioneret, ii)seque Hierouynius anditor contra dietuui Martinuni nioni- torium huiusmodi, ut aceepimu.s, deerevit. \u[)er auteni ad noticiani nosti'ani devenit, quod dietus ^lartiniis, benignitate nostra abusus et audacior efl'ectus, mala nialis addendo et pertinaciter in liaeresi persistendo, nonnullas alias
20 coüclusiones ac faniosos libellos siuiiliter publieavit, in (|uil>us nonnulla alia heretica et eiTonea coiitineutur, quod cjuideni nicnteni nostraui non niodicuni pertiirbavit. Quai-e, prout ])astorali nostro ineumbit otfieio in jn-aeniissis oecuiTere et ue pcstis huiusmodi adeo invaleat, quod siniplieiuni aninios iuficiat, providere voleute.s, eircumspectioni tuae (de (pia tum <ib singulareni
-'■'• doctrinam et rerum exjierientiara, tum ob in iios et haue sanctam sedeni, euius lioiiorabile meuilirum existis, synceram devotionem plui'inium in doniino eoufidimus) per jjraesentes maiulanius, ut eisdem jjraesentibus reeeptis abstpie idla mora, ((uoniam res apud nos tum ex tiuna tum et facti permanciuia notoria et inexeusabilis est, dictum JMartinum liuereticnni per ]>raedieluiii
30 auditorem iam declaratum ad personaliter coram te coinparendum, invoeato ad hoc tam eharissimi in Christo fiiii nostri jraximiliani Ronianoruiii Imperatoris Electi (piam reliquorimi Gerinaniae Priueipum, communitatum, luii- versitatiim et poteutatuiim, tam cedcsiasticorum quam saeculai'iuni, l)raciiio, cogas atque compellas et, eo in potestate tun redacto, cum sub Hdeli ('ustodia
ää retiueas, doncc a iiobis aliud habueris in mandatis, ut coram nobis et sede Apostolica sistatur. Ae quod si coram te sjionte ad jietendum de huius- modi temeritate veniani venerit et ad cor revei-sus poenitciitiae sigiia osten- derit, tilii cum ad uiiitatcni sanctae matris Eeclesiae, quae muKpiam daudit redeuuti, benigne rccijiiendi coucedimns l'aeultateni: si vero in
10 fide magistra ABC!) 17 aixipimus U 3G Apostolica, ac fiuod ABC'UE Cbigc SeSaxt jucrft in ed. Witebergae 1545
21 Acta Augu.slaua. löliS.
))crtiii;ici;i su;i pcrscviTans et bnicliiuin sncculnrc contcniiu'iis in |iol('s1;itcin tiumi 11(111 vi'iK'rit, tilii in oiiiiiil^us (iernuniiiK' partilms i'Uin ac nmiicf- ipsins adluTfiitcs L't se(|iUK-cs ctiaiu per edicta ]iiililica ad in>tar illdi'uiii. (piac ciliin in Albo practorio scrihcliantiir, pni liarivtici^;, fxcoiiiiiiiinicatis, aiiatluiiia- li/.ati.-^ et iiudodieti.s })uljlicandi et ab uiniiibus C'liristitideliliu^ taiuiuaiii talcs .' evitari f'acieudi coiicediimis ■^iiniliter lacultatcm, et ut eeleriiis et faeiliii;^ iiun- biis Imiiismodi extfrniinetur, uuiversos et ^;inuul<is praelatos et alias eeelesi- ii,stiea.s persouas, tarn .saetailares (iiiaiii quoriinivis ordiuuiu, etiam meiulieaii- tiiiiu, reguläres, uecuou Duce.s, Marcliioues, Comites, Barone.s ac (|iiaseiiii(|Uc eoiiimiinitates, universitates et poteutatus (pref'ato Maxiniiliaui) eleoto Iiiijie- m ratore excepto) auctoritate uostra etiaui siib exeonimunieatioiiis latae seiiten- tiae et aliis iufra dieendis peuis moneas et i'eqiiiras, ut, sicut reputari eiipiuni et haberi fideles, dictum Martiuuni et eins adlicrcntes et .sequace.« cajiiaut et ad luanus tuas tnuisniittaiit. Quod si, (piod absit, (|U(id uobis persiiadcre uon possumus, pracdicti l'riiicipes, comiuunitates, universitates et jxitentatus i- aut aliquis eoruiu Martiiiuni aut adhereiites et seqiiaces praedictos quoiiKido- libet receptaveriut seu eidem Martiuo auxiliuni, cousiliuni vel J'avdri'in publice vel occujte, directe vel indirecte, ex (piavis causa i|U(>in(idi)lil)ct dederint, eoruudem Principuiu, coninuinitatnin, uiii\crsitatuiii et p<itentatnuMi ac cuiuslibet eorum civitates, ojipida, terras et loca, lucnun civitates, upjiida, :n tciTa-s et loca, ad quae praedictum INIartinvuu deelinare coutigerit , douec dictus Martinus ibidem jicmiauserit et per tridunm post, ecclesiastico suliii- cimus interdicto, niandantcs uiliilominus omuibus et singulis principibus ac commuuitatibus , uuiversitatibus et poteutatibus ])racdictis ultj-a |)ractatas po(!nas qiioad ecclesiasticos et reguläres praedictos siib ])iivationis ecclcsiarum, .■:. monasteril iruni et alinrnm licncticinnnn ecdesiasticornni, nccnon inliabiiitatis ad ca in |)ostenun nbtineiida, |iri\ aliunc (juo(pie feudoiuiu, (ju<i \ero ad laicos, dciiipto praedicto Inipcratore. iutainiac, inliabiiitatis ad oinucs actus legitinios, ccclosiastieao scpuiturae, |)ri\:iticiiiis (|nci(|nc ((■ndurnni a imliis vi scde Aposto- lica vel quil)us\'is aliis ctiain saeeularibus ol)tentoruni |)oenis eoipso incurren- :iii dis, (|Uateuus niandata ivqiiisitionis et lurrtationcs tuas sine exccptione, conlra- (iictiiinc et i'c|ilicalione abiina illicn r\c(|iiaiitin' rl a consilici. anxilid, linore et l'ece])tatione praedictis oniuino al)stincaiit, ol)e(liciitibus \-cro iudulgentiani etiam plcnai'iani seu retribulioncMi aiiquani aut gratiaiu arbitrio tuo coiice- dcndi tcniirc iiracscnliuni tibi tribninius f'acnitateni, nun olistantibus cxciiip- :)■'• tionii)Us, jn'ivilegiis cl iiiduitis iuranicnto, conlii-niatioiie Ajiostolica \cl (juavis Hrmitate alia roboratis, (piibusvis ccclcsiastic'is seu cuiusvis ordiuis el niendi- cantiuiii regularibus, ccelefsiis, monaKteriis sive lotns aut ])er,sonis etiam saecu- lariiius (|niiniiidiilibet concei^sis, etiam si in ei- cavcrclur expressc, (piod cxcommiuiii-ari , suspemli , iuterdii'i nullo mndn possiiit, cum irritaiitis i" decreti appositione, (piibus eornin tcnincs, ac si (\v verbo ad verbum prae-
3 cjui oliin oUc VUisflabcii :!2 el ic|iulilicatioint U
Acta AiigusUna. 1-M8. 25
sentibu.« inwrei't'iiliu', |)ro cxiircssis lial)eiit<.'.s ml rll'cctnm iiracsciitiiiiii s|)ccialit('r et expre.sso derogainns et (Icrogattuii esse voltimus, rat'(cris(|iic cimlrariis (liiibusciinquu. Datum IJomae apiiil S. Petriini siil) anniilo |iiscat()ris Die XXIII. Augiisli M.D. XVIIT. ]MiiitiHi"itus iio.-tri Amin .suxto.
la: Haduk'tiis.
l'dstilla F. Martini l^iillicr sii|)ci' Urcvc |)rat'C('(lciis.
1
Deinde, (juis dixit l'diitiHci, nie al)iisuiii Ixiiigiiitatc Mia, i|Ua nie per (1. Hiei-Diiyimim citari fccit".' cmii tempore liiiiii- dati l)revis aiit certc liuiii> l)eiiignit,-itis abu.sns ego mmdum ((iiieqiiaiii de eitalioiK' aiidieriiii, iil iiitra seies, sed iiisulsu.s aliquis leucoeorax iu Germania meaui videiis tidueiam
'ju ista croeita^^t.
Item, quod in iiaeresi pertinaeiter post Hierouyniiauani citationem i't monitiouem perstiteriiu et alios libello.s cdiderini, est apertuui mendaeimn: uou solum cnim ante datuin buiiis brevis, sed etiam ante datum monitorii cessatum erat a libeUis edeiidis meis, exceptis resolutiunibus, (|iuus ueedum
L'5 citatus pleue absolveram: sed satis indicat nasus, disjtlieuisse def'ensioncm meani vulgarem (jnibiisdam eiicullis. Ciuilms cum non eederem, fingunt milii poutifieeui (jucndam de pcrmanentia facti, de l'aiua notoria et iiiexcusabili divinantem. Iste enim Leu deeimns, ([iiern illi lingunt, forte est iiitcr rationrin rei ratioeinabilis et rei ratiociiiantis natus.
3u Ultimo et onniium suavissimum : Breve lioc datum est xxiij. Augiisti,
ego autem citatus et moiiitus fiii st'ptima Aiigusti, et sie intra datum l)revis et citationem cnemTerunt xvi dies. Caleulum pone, lector, et inv<'nics domi- mmi Hieronvnuun Episeopum Aseiüenseni vel ante mihi iusinuatam citatioucm aut intra decimumsextuni dieni post iusinuatam proeessisse contra mc, iiidi-
35 etusse, diuiuiasse, declara.sse. »Si nunc (|uaeram 'I^bi tunc sexaginta iili dic~ milii dati in citatione niea, (jni incejxTunt a septima Augusti , finiebantur autem circiter septimain Octobris? Est i.stc mos et stilus Ronianae Curiae, ut eadem die citent, moneant, accuscnt, iudicent, damncut, decjarcnt, praeser-
10 Deiiide fcl)lt in bcii SomnUimgcn a.") seu satis CD 2i; vulgaii Clil-; 'J9 latio- iiabilis ABCUE C6igc ^cvott in eil. Witeb. 1545 rationantis K
') §ici: l'iub im Uvbtncf ad)t oi'i'''" gcicOlfüti'/ i- ^^' t*in(citniui.
26 Acta Augustiina. 1518.
tiiii t:mto ^pai'io ah^entem et ignorauteui ? ^ qiikl rcspoiulelmnt, ni:?i sc-^c oWitos fuissf ell('l)uri, (juaiulo liiic mendafiiim aduniare paiabant?
lu riue, mi lector, aocipe fidfle meuiii monitoriimi: utriiiifjue cossoiil iiiels propositiimibiis et quantumciiuque iudiilgentia.s elevavemit, iie Lu iiit'am sttütitiaiu aliquaudü cadas;, moueo. Ego euim vere inilii doiuiri merita Cluisti ."• per iudulgentias alicjiuuido eredeljani, atque liac stiilta opiuioue procedeus dooiii et iaetavi in pojmliim, (juandocjuidem tantae res essent iudiilgeiitiae, nun licere eas reliiiqiiere, vile^ et e(,)nteniptas habere, uou advertens onuiiuni bardorimi bardissiinus , (|Ui)d eo sernione pene ]iraeceptimi saliibre aut certe eousiliuni neeessiriiun faeereni ex pennissionibus, licentiis, relaxationibus. i" Hiic enim nie perpulit *ensu^: mens, opinionum et Extravagantiiuu male Ineidis verbis deeeptus. Erravi: tei^tis leetor. Revooo: tcsti^ lector. Po.-^t- (piam aiitem reeeptis oeiilis viderem, ab ciinnibiis doct(iril)US una scntentia tradi, iudulgentias melius omitti (juam redimi et feliciores esse eos, qui ]ier se satislhciuiit (|Uam <|ui indulgeiitias redimunt, esse(|ue indulgentias aliud !• uiliil quam relaxatjoucs bnuiirum npcruiu, (piibus satisl'actii) iiuplctnr, mox vidi proelivi secjucla, eas jxisse eontenuii, innno saluberrimum t'sse eonsiliuiu, ut relintjuautur et viles habeantnr, purro eontenmere, reliuquere, vilia dncere sacrosancta, preei<)si>isima inestiinabiliaque merita Christi (id est indulgentias) horrendnm sonabat, ae non tam eunsilii (piam f'nrentis impietatis verba iudi- -'n cabantm'. Ad liaee pcrurgebat, ijuod indulgeiitiae sine nomine meritorum ChrLsti vilissimae essent sohRjue titulo meritoi'um Christi rernm omnium preeiosissimae fierent, ac sie saerosaneta (heu) imcrim])arabilia merita Christi ad tnrpissimam fbedissLnam(|Ue servitutem i|Ua('slns praeti'xerentni'. (^uis enim Christianorum, si andiat xcl uominari, uednm exhibei'i vulnera, sau- -' guinem, labcires dulcissinu" Salvatoris sui, nun \ifani i|Uiii|Ue. ucduiu ]ieemuas prodigcret, id(jue cum gaudio? ^\t quo rursum dolorem ernciabcris, si haec onmia nun nisi in tctcrrinuuu (|uaeslum servire vidcris ac non uno Inda nee semel, sed inuumeris ludis siugulisquc mumcutis vcndi n'vcndi<|Ue ( "hristum? Igitur non te fallal nomcu Christi: rccordare, |)raediclum esse uuiltos veu- su tui'os Pseuddchristos in nomine Christi tanta(jue pnidigia et sigua daturos, ut in ernircm ducaut (si tieri potest) etiam eleetos. Sit mea pro])ositio falsa, sint merita Christi thesaurus iudulgentiarum, sed eogita, quod iiiuc se([ui ueces- sarium est et dicere te oportet, merita Christi relinijuenda et vilia duccnda es.sc, foelieiores esse eo.«, (pii merita Christi non redinnnit, quam eos, qni devotissime »5 eadem (jnaernnt, et cmn merita Chi'isti quam niaxime natura sua ad bona opera inqx'llaut, in iudulgcntiis tamen sibiij>sis pugnantia bona opera relaxant, et (juud natura sua vohuitatc(|nc dei faeiimt, id vohmtate l'apae solvunt.
Feci, (|Uiid deliui, lector: si dcinccps crras, sine mea culpa crras. A'ale.
'i oblitos et ellelioi'u purgamlus l'uisse, (iiiaiiilo cd. Wilebergae l.'jlö :i iitruiKiuo AU 1.5 sutisfaciant K
Appcllatio 31. Lutheri a (Jaietano ad Pa[>aiu.
1518.
(Sntfdjloifcn, uiüibcniniubcu bcii uuiii päpttlidjcn Vegatcn CHijctaii gciüvbcvteii SBibcvvuf iii(i)t ,511 Iciftcn, rüftctc bcv 9U'formatov fiel) tdjüii lüäljvcnb bcr *iu'v()aiib= luiigcii mit iljni ,^ur i)(ppcl(aticin au bni '^nipft- .?if)iii iclbft \\vax idjicn cc- ciiu-C' fo(rf)t'ii £d;vittee nidjt ;,u liebüvfcu, ba cv fid) bcm Uvtljcil bcr .Hivdjc uiitcm'ovfcii Ijabc iinb il^rcS 6ntfd)cibeö nod^ '^am-, aber er fiigtc fid) Ijijljcrcv SBcifung. 'Jim Ki. Cttobcv li'avb bcv ?(Et notariell aufgenommen, nub am 22. erljielt berfelLu- burd) Stnfdjtag bee barüber ausgefertigten Sdjviftftücfs an beu 2!om .ju Slugc-bnrg feine üolte Stcc^täfraft.
a.!g(. ins.L>c)üitbcrc Äöftlin T S. 229. Sc 35?. T £. 149. KiO. VA. 1G9 f3?riof nn Spnlntiii uom 12. 9iol)embct 1Ö18). 182. ginrf) bcm (fi-jlcbcnfrf)rii Il)cil 1 JBI. % 2'; Ijat „2üctor 'JluvLuid) in ^cipjig" bie '•Jlppellatiou foriucn l)clfcii; cc- ift nndj Jfüftliii a. n. 0. Ur. 9liiet in ^lluflvbitvii gciucfcit. Äpnlntin-:- y^cvidjt in bcr .;jcnncr ÖJcjaiJiintaiijgnLic lööö I ®1. lloi>.
6incu Sonbcrbrutf üou bcr 9lppcIlatiou tiefiijcn mir uid)t, Ijat ee and) mol)l nie gegeben. 2Üir legen bei nuferin lerte ,]n ©rnnbc:
A. bic l;icr «. 4 unter V befdjricbene iilnegabc ber Ada Auguh^laua, U'cldje
bei Jrobcniuö in i^ofel erfd)ienen ift, iJ3t. d^- e .']'', nnb bcrürffidjtigen
B. Tomus priiuus oniiiiuni uperuiu Revereiidi 1). Martini Lullifri. Witc-
bergae. 154ö. 931. ccxvii* ccixi.x*.
A ift au§ einer .'paubfc^rift gefd)öpft, bie, U'ie U'ir oben £. 4 gefcljen, beul 5robcuiuö aus 'Jlngebnrg jugegaugcn war, bic aber nid)t fctjlerfrei gemefeu. '^lad) A finbet f\d) unfcr £d)riftftücf in ber 3?afc(cr Sammlung üom Wax;, 152(i Sl. Xx 4"' — Yy 4'' nnb uad) il)r in M. Lutlierii liicubratiumini pars una, Basileac in acdibus Adae Petri M.U.XX. Mensc lulio '3?l. Aa iij'' — Aa .1''. Sci^tcvcm '.'Ibbrncf folgt B, l^at jebod) ou cinjclucn Stellen bead)tcn5locrtI) gcäubert. IHuf B beruht bcr Üert in Tomus I. oninium operuni D. M. L. , lenac 1556 231. cciii"— iicv'' nnb bei ßöf(f)cr II <B. 484—490. 3n Lntlu'ii dpp. lat. vaiü argunicnti vol. II. Fraiicol'. ul ErJangae 1865 £. 397^405 bilbct A bic Wruublagc, uub bic i.'ce= ai-ten ber ed. len. finb augemcrft. Sicutfc^ ftcl^t bic ^Ippcllatiou in bcu 6cfauiud= auegaben aSittcnbcrg 1557 IX 931. 4ö-''— 48^ Slltcnburg I ©. 1:32 — l-jli, l'eipyg XVII £. 194-198 nnb SsJald) XV £p. 720-731.
28
Aiipelliitio ii Caiftiinu ail rii.paiii. 151S.
N NOMINE DOM INI AMEN. Anno :i nativiüile ciusdcni M.D.XVIIl. indicticine vi. die vom sabbati xvi. incnsis OctolH'is, ))ontificatiis sauctissimi in ( 'liristo ])atris et doniini no.stri doniini Tjeonis divina Providentia Pa])ac x. anno vi. in nu'i notarii pub- lifi testiuni(|ne inf'rnscriptorniu ad hoc .specialitcr vocatornni et rosratornni praesontia jKTsoualiter (unstitutus ivverendi.s.siiuus pator dominus Mar- ti nuts I^ntlifi-us Augustiueu.sis , sacrae Theologiae prüfe.ssor tmLsdeniquc in N'nittenbcriivn.si studio Brandonburgensis diocesis It'ctor Ordinarius principalis, jjrincipalitcr pro soijiso tcnons et iiabcns in nianibu.s suis qnandani provoeationis et ap])ellationis |iapyri eednlani, iiuxta enius eontinentiani et t<'noreni se, ut assernit, a (jiiadani eounnissione a prae- ]il)ato sanetissimo doiuiuo nostro Pajia non bene intorinato ad eiusdem jiro- enratoris tisealis iustautiani siaiiata ae praetensi.s indieibns et eitationibus ae oinuibus et sintiulis iude seeiitis et seenturis nee nou a <|Uolibet gravaniine l'ntni-o volle dixit provoeare et ap]K'llai'e, (|nani in inedinni exhibuit ae in eontinenti iuxta eiusdem euntiuentiam ad praelibatum sanetissinunn dominum nosti'um l'a]iaiii eiusdemi|ne sanetam sedem apostdlicam |)i'iivoeavit et appollavit, jVpostolos petiit, so submisit, |)rotestatus l'nit onmia(|Ue et singnla alia l'oeit eontenta in oadoiu oodula, ouius (|uidoni eednlae apj)ellationis et j)rovoeatiouis touoi' dl' \-ei'liii ad \crbnin M'(|uitm' et est talis:
Cum appellationis romedium in subsidiiim et relevauion op])ressorum a ir.ris conilitoribns sit adinventuni et ii<in sulnm al) illatis, \-ernm etiam ab inf'erendis et inferri eonnninati.s graxaminibus ol iuiuriis iura appellare per- niittant, ideiroo ego fi'atei- Martiuus Eutliorus Augustinensis, .sacrae Theologiae |)rofessor einsdeinfjue in Vnittenbeigensl studio Rraudenbin-gensis diooesis jeetor Ordinarius |)riuoipalis, prinoipaliter et pro me ipso <'iiiani vobis, notario pnl)lion taiKpiam puliliea et autoiitioa porsuna no testiims liic praosontibus, ;inimii et intentiouo prii\(i("m<li et a|ipol!andi .\|i(ist(il(is(|Uo petondi ol reoipiondi dien et propono,
Ouod, oiiiii in maloria induigi'iitiai-um \ai'iae et iuoerlae sint dpininues dooturuin, tarn ( anonistarimi ipiani riioologorum, no<' in Ins usipio liodie a!i(jnid cd'tuni et determinalum balioat eoolesia, uisi (|n(id on o. <|nii(i auteni, et e. euni ex eo, aliis(|ne (|nii)n>(lani olai'um est, indnigontias e>se romissiones
9 l.iitlii'rius A .Viigiistiiiiaiius 1! I'„' 3ll 11 ftalt ccilula &c. ftelö si-liediila &c.
flcbriirft l.'i slyiiali .\1! Ki sequuti.-i, scfiuiituiis Ii ü(i Lutlierius .\ .Vugiistiiiiamis IJ
Apiiellatio a Caietano ad l'apam. 1518. 20
patisfaotionip poenitontialis a sno indioo irapositao. ' Satisfaotio autcni rsso aliiul iioii potcst (|nain optima illa opcru, <iratii>, iciiinium, elooiiiosvna, iit est una onuiiiim tlicoloocinini et tutiiis ecelesiae Concors sciitciitia. I-'i ex c Al)ii.-iionil)us, in ülossa super vcrho 'nicntlacitcr', clavo jiatct, «iiuid ]K'r imlul-
5 gcntias non cxtralnnitur aniniao de pnrijatorio, co (piod snnt divino iudicio resei'N'atae, nee satis coustat iicc per eeolasiam deterniinatuni est, quid sit et rjuanlnni valoat niodn.s ille .sufVraiiii . per qneni confcruntnr indultiontiac dcfiinctis, pracscrtini cum non tantum pociiae sed et culpao quocjuc rcniit- tantiir in pnrgatorio, ut dicitnr dist. xw. (^ualis. Cnlpas aut*nn rcmitti a
III solo deo ceitiim est per infusioncm »ratiac, qnac per indvdgentia.* intimdi non potest. Deinde in Ins quae sunt dubia et opinal)ilia non solnm est lieitum disputare et contradicere sa])ientem sapienti (ma.xinn' vcro in iiis, quae non sunt praecepta nee consulta ncc necessaria ad salutem), verum etiam altoram contradictionis ])artem pertiiiaciter asscrerc ])ericulosum et ))er
li spirituni sanctum proliiliitum est, uhi dieitur apud loanncm in epistnla:
Probate Spiritus, utruni ex deo sint, et a]ind Pauluni: < )imiia probate, (|Uod ]ji".i(1,'',', bonnni est tenete, ita ut et eeelesia eodoin spiritu rcetore |>raeceperit iu Cle. c. Abusionibus, ut non permittantur (juaestorcs proponere jxipulo aliud (piam quod in eorum literis continetur. Quibus iuribns, imo praeceptis nixns, disjiutan-
20 dam lianc materiam snseepi, motus innnodestissimis declamationil)ns nimium(|Ue iudiscretis promulgationibus, quibus indnlgentias divulgabant quidam in nostris regionibus apostolici (ut asserebant) commissarii et quaestores, ita ut sub indidgentiarum praetextn inauditas avaritiae et scandalosas macliinas exerce- ivnt in gi-avissimum Rhomanae ecelesiae et Clavium ecdesiastieanmi ludi-
2'i brium et coutemptum reverentiae(jue a])ostolicae sedis non mediocri' detrinientum. Denique iii seductionem populi nova dogmata moliti sunt, ut auilerent \-erl)is male sobriis docere et libellos in vnlgus aedere, indnlgentias esse semper indnlgentias, hominem coiise(|ui gratiam dei iustifieantem, donum scilicet inaestimabile pro veniis xcnundantes, et aiia, (piae passim ostendit libelius
M cornm, qui Instru<'tio summaria - vueatur, absurdissimis et falsis jiropositioui- bus pleuus, ad sui suorunupie autorum ignominiam. Kt licet ego non de fide, non de moribus, non de praeceptis dei aut ecelesiae, sed de indnlgcntiis (ut dixi) disputarem, (juae nee praeceptae ncc consultae nee mcritoriae sunt, ita ut sine iiis niliiluminus ccclesia Ciwisti benc et forte melius liai)eret
3.'i pluribus(jue meritis, quae per illas remittnntur, salvi iierent (ideles, imo expresse fateantur doctores etiam Scliolastici, melius esse per seipsnm satis-
15 prohibitum slt A lU in literis eoniin D 27 iiululgentias esse idem quoil
hominem consequi B -iö per illos A
') Sut^ct t)al bic angefangene .Ronfttuftion Ijernod) iicrloifen ; bev fef)(cnbc ^indjialj folgt bem Sinne natfj 3- ^^ Don Quilms iurilnis nn. '■) "Jlbgebtnrft in M. 3. 6'. Jioppen?
Sammlung einiget jnm ^Jiäbftlidjen -UMaü get)Drigen Sdjrifften, Ceip^ig 1721. S. 117-200.
30 AiipoUatio ii Caictiino ail Pii.pani. 1518.
faccro quam iiulnlirciitias rodiincvc. J^eiiulc sio dispntavi, ut totam lianc (li:i]in- lationeni ^iuliniittcroni uon solum Eodesiac, ^<xl ctiaiii ouinsquc melius sontiontis iudicio, in primis vito sauoti.ssimo in C'liristo ]>ati'i et domino nostro domino Lodiii X. Papac modernd, nt in epistola mea resDlntinuilnis meis praemissa elare patet. Ao ita res dnhias, liberas, opiniosas, non deUn-minatas ueo nc- ;. oessarias ad salutem traotavi disputandi «i'ratia, nt nnlla jircirsus esse possit insta causa et oecasid eitandi nie ant in ins trahendi et merito debuerim a molestiis etiam invidornm et malignornm tutns et quietus videri, (|uand(iqui- dem de rebus seriis, neeessariis, divinis dis]iutautes seeuri sunt: niliiliuninus (|uidain Mannuonae eult<ires et lueri maiieipia in(|uieta in nviluis ( 'In-isti non i" j)aseua, sed lae et lauani tantnmmodo (piaerentes timentesque, ue huins dis- putationis oecasioue fideles Clu'isti eoruni hu'rosas et avarissinias insidias intelligerent ac sie quaestus ipsorum, sicut dignus est, fuuditus ]ierii-et, exar- serunt sicut ignis in spinis. Atque cum ijtsi sie indulgentias uon solnm indisercte sed et subdole in fraudem animarnm quoque ac longe lateque a i' meute summi Pontificis sacrisque Patiimi decretis praedicando aberrarent, etiam hoc mali adiecerunt, ut frivolis quiliusdam et mendaeibus delationilius ]ir() avaritia sua et tyranuide impia Cdlnranda adeo me apud sanctissinuuu domimun nostrum dominum Leonem x. Pa])am <S:r. et eximium virum do- iniiinni Mariuni de Penisiis^, suae sanctitatis proeuratorem fiscaJem, foeda- jn venmt et odiosum fecerunt, et tandem exaeuerunt et exasperaveruut, ut dietus J). ]\Iarius ad impoilunam eoi-uni instantiam causam contra me tanquam de liaeresi suspeetnm et in ecclesiastieae ]>otestatis ininriam, vilipensionem, diminutioneni elavinniqnc ii-reverentiani niaciiinatum reverendissiniis in Cln-isto patribus domino Hierouymo de (iliinutiis, cpiscopo ^Vsenlanensi, auditori j:. Camerae itc. et Sylvcstro Prierati, ordinis l'i-aedieatonim, palatii a|)osfolici niagistro, conmiitteret, (luinimo per illmn ipsi potins extorserunl. (^ui (piideni iiidiees et auditores,'^ cum mihi (salva semper eornm rcverential snspccti sint, (|U(id ipse rcvcrendus patcr Sylvester alias contra nie exacerbatam affectionem snam aliunde ostenderit in dialogo, (|nem contra meas jiositinnc's a(Hli(lit,^ ::ii in ([uo suae opinioni ])lus ae(|Uu att'cctus me liaereticum et insanum iunltis(iue aliis nominibus criminum indieaverit et damnaverit, Deinde suis fratribus, (|Uos liaec res principalit<'r tangit, \(>risinuliter praesnniilur ]iins (|iiain < ansäe favere, at<]ue ita (ieret, ut ]ier ipsuni adversarii ipsimet in sua causa indices iierent, Kt ipsi 'l'liomistae, licet sil)iipsis contra nie non eonstantes, saepius :i:. lanien im'enli sunt pro suis ojiinionibns niainra ei alia lentasse (piani eninsi|iu' merita jxi.stulassenl et ae(|uitas ini-is pateretni', I)enii|ne ruin idcni i'evcren-
20 Mai-tiimiii AI! 22 M.irtiiins AI! 2."> (ioimtils 1! 2(i rrioriati 1!
'; S. olH'ii £. 1 Vlmii. 1. -j IIa Siilijfti luivb fvft B.'M S- 10 f. luifbev niif'
gfiiomincn. ") Vc^l. i^b. I £.1144 ff.
Appellatio a Caietano ad ra]iam. 1518. 31
dus pator soliiin in sdiolastica Tlit'olo!2:ia sit institntus ot emitritus ])aniinf|iio in scripturis sanrtis, ut ap|)arot ex .«ni.-; srriptis variis, exoivitatiis , et liaii' materia indices quaerat in sacris literis et ecelesiastieis Patrihns iiistriictis«;i- nios, non praesnmi ])otest, euni vel posse recte iudicare, Revercndns veru 5 in Cln-isto pater dominus llicronyinus episeopus cte. nierito tiniotin' altcri collegae suo adliaei-ere (quinl ])ace ac reverentia ac ritra ininriam dictinn volo) et qni patri Sylvostro oh ])ri>fessionis theolojiicae nonicn t'aeiie iiuli<'iuiii rcdderet, atque ipsc q\ii in cansis aliis civilibus et hninsniodi satis idoncus esset, haec autcm, eum sint de t'idc et iiaeresi (nt adversarii diciuit) extra
III snae ]irofessionis modnni esse satis intelligatnr, atque ideo miiii utri(|ue sn- spoetissinii : Me^ citari feeerunt et eitavernnt ad coniparendnm ])ersoualitei- Klioniae, in loeo mihi omnium suspectissimo et non tiito, eum onmibns eonstet, (piantum et in quam multos saevitmn sit, qui se lihoniae credidernnt, ctiam liabentes sahiim eondnotnm, et inee meridiaua elarius sit, ipsum ctiam opti-
i'i nium Poutilieem sauctissinnim dominum nostrum lA'ouem x. ac nniltos alios reverendissimos dominos C'ardinales sac])ius In pcriculo mortis l'uisse ncc satis tuto ibidem \'ivere, nt iuxta Esaiam de liiioma tere dici jxissit : Insti bal)ita- r^i i. -'■. venmt in ea, nunc antem iioniicidac. At(pie si ([uani luaxime llbomae onniia tuta et salva forent, tanti tarnen itineris prolixitas imbeeiilitati corpuscnii mci
20 prorsus impossibilis est, tot etiam perieula viaritm et maxime onuiium insidiac advcrsarioriun, quac tantae ac tani mnltae sunt, nt onmino miiii per mairnates et principes ntriusque statiis consuitum sit et ])ro ccrto dennneiatmn, nc nllo paeto innros A'nittenberojae egrederer, e(!rtissimos soilicet sesc nosse, aut ferri aut vcneni insidias paratas. At(pie etim sim de ordine mendi-
2'' oantinm, niliil proprii liabens et stib obcdientia alterins vivens, i]>sa sanc paiipertate abimde eomparere ]>roliil)eref. Cum itaquc mctn buiiismodi iustissimo et (|ui in eonstantem virum eadere potest et cansis liis instissimis impeditns Khomam ire non ]wsscm, sollicitavi ])er illustrissimnm ])rinei|K'm Fridericura, saeri Kboniani imperii eieetorem, Saxoniae dneem, Tm-iu<;iac
30 lantsrravinm, Misnae mareliionem jiotentissimmn, nt a sede apostolica causa vLris aliqiiibns doetis, probis et honestis cünunittcretur in pai-tibns in loeo tuto, coram quibiis et ibidem eomparere et onmia faccrc, quae iustitia suadet, paratissinuis essem. Quod euni sanetissimns in Cin-isto pater et domimis dominus nostcr Leo x., nt enius eleuientia et veritatis et iustitiae ol)servantia
3'' per totnm orbeni dignissime celebratur, per adversarios sitae eausae timentes, nt in personani reverendissimi in Christo pati'is et domini doniini Thoniae, tit. sancti 8Lvti preshvteri et Cardinalis, sanetae sedis apostolicae jier (ierma- iiiam de latcre T^egati, transferretur, sperantes, quod, cum idcm revercnch'ssimns
7 iudicium cederet B 20 pcricuIa maris A :!7 presbyteri Cardinalis B
') Sßou ^icr nb beginnt bcm Stntif nnd) bn§ ^«täbitnt ju bcin Siibjcfte S. oO g. 27 f., bo? in mihi utriquo susiieetissiini hjicbcr aujgcnoinmfn fvjrfjfint.
32 Appellatio a Caii'tano lul Pniiinn. 151S.
tloniiims <i>:c. (1(> onliiip eorum fiiorit, niiiKi.sao et aograe snae cansae faoiliii.s hoc ingc'iiio inodoreiitnr.'^ Qui ([iiidfiu rcvercii(lissiiiiiis iloniiniis <X.'('. otsi .suspecttis inerito vidori poterat, ([iiod de parte et dpininiie adversaridiuiii slt , et aliis (Hiilnisdani verisimilibus eausis, tarnen, ut est vir omnihiis modi.s doetissiimis et luimaiiissiiiuis , primiim paterne (juideni et element<n- sese milii exhihuit ■ iiieque suseepit, sed deinceps, milii (ut ait) consiilere volens, simpliciter instabat et >iro;el)at ad revoeationem nieorimi dictonim, antequam discuterentur et determiiiareiitnr, reiecta et posthabita omuium protestatione lioiiestissima, «|nod videlieet paratus essem vel publice denuo res]>i)ndere vel piivatiin in scriptis rationeni reddere et omnia niea snbiieere in priniis iudicio saiietae m eeelesiae Rhomanae, deinde illustribus stndiis Jxisilieusi, Fi'iliurgensi, Ldvani- eiisi ac si opus esset etiani anticpiae illi studiorum pareiiti et in tlieologicis rebus jM'ae eaeteris uti florentissimae ita zelosissiniac nniversitati Parisieusi. His (inniiljus postliabitis et sjjvetis, nee saltein doeere volnit aut ostendere, in (|uii)us et (jna ratione errasseni, ut eoitnitnni erroreni revoeareni, uisi quod !■• dniis articulds niiiii opposuit, ad quos nie satis abunde resjxmdisse contido, ut in scriptis ad eundem revei'endissimuni dominum datis videri potest: sed sinq)iieiter et nude me ad revoeationem adigcre volnit minando mihi, f|Uod, nisi vel hoe faeerem vel Rhomae in quodam termino penso in eitatione )ier snpradietos praetensos iudiees praefixo eoniparereni , me et oiinies miiii -jo adliaerentes et faveutes .seuteutia exconnnunieationis iunodare ae eaetero.s quosennque, ad quos me declinare contigerit, ecelesiastieo interdieto supponere N'ellet, super quibus onuiibus sese mandatum sut'tieiens a sede praedicta iiabere dixit. Ex (juibns me gravatum laesunKjUe et oppressuni sentio, c\un et hodie i'atear, sohmnnodo me dispntasse et omnia snl) |>e(libns sanetissimi domini j-, nostri T/'om's x. sniiieeisse, ut occidat, vivilicet, re])robet, approlx^t, sicnt |)la('uerit, et voeem eins voeeni Christi in ipso pi'aesidentis aonoscam, Et legitime jUMtestor, me nihil dieere aut sapere velle, (|nod non in et ex saeris literis et eeelesiastieis patril)us saerisquc ('anoniiins probari jxitest , iit in libro resolntionnm mearnm videri potest. De (|Uo denuo protestor, sieut m alias sa<'))e prntestatus iiii, ideirco a praeiiito sanctissimo domino nostro l'apM non liene inf'ormato eiuscpie praet<'nsa eonimissione ad supradicti domini ])roeuratoris lisealis instantiam (ut praefatur) signata ae a praetensis iudieibus et eitatione supradieta ae praetenso ))rocessu contra me tbrsitan instituto et institnendo et cnnnibns inde seeutis et secuturis et (piolibet ipsorum iie(^ non x, a (piolibet fntiu'o gravamine, quod mihi ex eo venire potcrit, ad sanctissinuuii domiinun in Christo |)atrem et dominum nostrum dominum Tx^onem divina Providentia I'apam x. melius infbrmandum ])r(>vo<-o et appello in his scriptis
4utvirestn 11 l'riliuisciisi c( ljov,in!ons! H 22 ecclcsiasticos 1! :!1 sao]iiiis 1! y:3 praetertiir Ali, Ü6cr^nii()t ntlc Vhiäfiat>cii
') 3ii biejcm Sn^c iiiiif; im Tviicl otuin-> niiviii'iiilU'ii fein.
Apppllatio a Caictano ad Pa]iaiii. l-MS. 33
.\l)opti)I(>s(|iU' priuio, sociindo et tortio instant«'!', instantius et instantissimc niilii dari peto, si quis sit, (|iii mihi dare hos vulnerit et potnerit, et prac- sei-tim a vobis, domino notario, testinioniales, snbiiciens nie miliiijuc adlia« rcntcs et adhaerere volentos in iiis protectioni ao defensinni ))i'aefati sandissinii
f. doniini nostri Paj)a(' melius infonnati. Kl protcstor de piMse(|iu'iid(> iiani-
nieam appeilationeni suis t<'nip(>ribiis et locis conirniis jitT viani nnllitatis et
alias, proiit melius potei'd, optionc milii rcscrvata addcndi. miimendi, n\iitandi,
(•iirrigendi et in nu'lins retiiinian<li uninicuic alin iuris [«'iicticio semper sahu.
Super (juibus omnibus et siujrulis pracmissis pradiliatus i-evereudus |)atci'
III D. Martimis Liitlicrus, saerae Tlieoli it^iae jirof'essor, et a|i|iellans sibi a mr notario piililieo inl"ra.seri])t(>, loco Aiiostolornm testimonialinm, nimm vel plura publieum seu [jubliea fieri atque eonfiei pctiit instrnmentum et instrumenta. Aeta fiierunt haee Aujjustae et ibidem in monasterio ordinis fratrum ("arme- litarum sub anno, indietione, die, mense et pontifieatu, ijuilais sujH-a, prac-
15 sentibus ibidem lionorabilibus viris dominis VenceslaoSteiiibeila et ]?ai-tholomaeii Utzniair, lU'esbyteris Aufiustensis dioeesis, f<'stibus ad piarinissa voratis ati|Ui- rogatis.
Et ego (lallus Kuiiiücndir de Herbraclitinjj-eii , laieus Augustensis dioeesis, publicius saeris apostnjica et iiii|i('riaii auliiritaiiliu> iiutariiis, ipiia
jo supradietae eediilae appellationis exliiliitioni. provoeatiimi, sul)missi(ini, A])()stii- lonim petitioni, jirotestationi iMnnibus(|Uc aliis et sinniilis praeiiiissis , dum, sicnt praemittitnr, fierent et agerentur ima enm ])ra('ni>minatis testibus praesens et ]>ei'Sonaliter inteifui eaipie omnia et singula sie fiei'i vidi et andivi. idcircn lioc praesens pui)liemn instrumentmn manu mea i)ro)iria scriptum exinde
IT. eonfeci, snbseripsi, juiblieavi et in baue publieam formam redegi signocjue et nomine meis solitis et eonsnetis signavi in fidem et testinimiiiim nniuiuin et singiilonnn pniemissnruni roi>ntns et rei|iiisitus.
.'> melius iiiformaudi 15 7 Statt optione fjabcil alle Jluggabeil i>iitiinu, mit 'älus-
iioljmc Bon A (Rieben fic bann tiicultatc ftintcT rcsoivata ein : iinjevc iicaart ift narf) bcv folsenbeii Appcllulii) ad Conciliiim 1">1S 2. 4(1 3- '^ gebilbct 10 LiitlieiiiisA l!? lli'iWrai'litiycii A
20 appellatiiiui, cxlilliitirini 1! 24 iiica fcl)tt 1!
8utf)cta 3Betfc II.
#^^^'^^^^^i^^''^i^
Appell 51 tio F. Martini Luther ad Coiiciliuiii.
löis.
(injctdii, bi'V väpftlidjo Vavit, linttc fid) ii'(il)n'iib bi'v 'innlniuMiintii'U mit Viit()ev bi'v 'iuillinarijt iv'vülimt, bcii lii.u'viirijon l'lthid), falle- rv nidjt U'tbovvufi', iMiifcrfcni lu hifieii, iiiib o-ö hhiv ba>:' Ciicvädit iiiiuii'liniuii'n, bi'v ^H'iirvnl bi'c< Vliinuftincv^ Dvbcu-:' l)aln~ ha]\i foiito ;')Uftiiiiiinmii gi'iV'lu'ii. yiuf joiiu'v ^liürfvi'iic I)iitti' bann Mniiin in '•Jiüvnbi-vfi ba-j Srijviftftürf, nitf UH'lct)fö firt) bev Vognt ftütiti', fi'U'ft ,vi- c^i-ftcüt i'i-[)altrii: i'c- ift bnc- bcii Aclii Aii.i^iistann einüirlcibtc i^veuc nu (nijetaii UDMi ■_':!. Vhifliift 1-M.s. .(-licviii faub fid) ber "K'efovnmtLir bereite- Uevbnmmt, iiiib iiH'iiii er e'5 aiid) ,;iiiincl))t al-> gefdljdjt betvaelitete, fo .U'ifite ee- il)m bod), UH'iJeu ev jid) ',11 .Küiu ,iu uevjetieu Ijatie. 2ü luav bev .'-{eitpuntt flefoiiimeii, beii ev jid) fiiv jeiiie '^(ppellation an ein fünftiflec- aUßeniciney Moncit get'cljt Ijatte. iSd)an am 2nfle ieiner 'liiirffnnft nad) ilMttentu'Vi't, -'n. CftiUn'v, t()eilte ev bem Spaintin mit, baf, ev bamit umgelje. Vlni 2s. ^JUnienibev uoll/iHrt ^'v ben '.'Ift imv 'Jiotav uiib ;)enflen: mm eiiiev üffentlidjen '-l^efnnbnni] bcffetden burd) ytufdilaii unjien umv iebod) nid)U\
'Jinv mit beni il^ebiiu^, baf^ il)m alle (fvemplave ,iU(ie)lellt univben, l)ntte Vntl)ev biee lofnment in bie '|»veiie i^ef^eben : falle- bev Unvnn iilu'v ilm anc-flefpvLiel)en luiivbf, liHiKte ev fie Devbveiteii, ionft niel)t. Vlllein fie moven faft fiimmtliel) inn- fnuft, e()e ev mm bev ''■l>Lillenbnn(i bee- Svurfe-- otiunc- evfnl)v. Sa nnn Vntl)ev in feinem 'i^viefe an Spalatin mmi ü. "Seeember nnv bee IHftec- bev '.'Ippellation (^ebenft, in bem an äiU'n,iel 'L'ind uum 11. alu'v fiel) feljon mififlillici iibev bae- iu'vfaliven bee Svnrfeve- äufievt , fu biivfen ii'iv U'olil ben lo. Xeeembev ale- ben lac] bev ■Cievausflabe anfeilen. Xev .UMivfitvft Aviebvirii nniv bev '■In-vöffentlidjunii entgcfleii geUH'fen; allein ev liatte biivdi Spalatin ,511 fpat bamni abgemalmt. '•)Jiaiul)en evfdjien bie yippellatiim ;,ii lunlifalivenb. .•^mei ^saijw fpätev, mmi '^Hipfte in ben U-^ann getl)aii, evnenevte fie bev Miefiivmatav.
iifll. l)ici' £. IT. Ic il.1. I S. 1S2. .Siolbc, Viitl)ov mih ffiii CrbiMt-Sflnirrnl in Siom, in „3fi'irt)vift fiiv Afivrtjeiinojcljiriitc, tietnu-Sfl. i'un l>. II). 'i*vifflev", II £. 47:i f. 4T<iff. iiiib hn,5ii .Holbc, Ik beiitfri)C '.'liignftiiifvsCfongreftatioit, Wotl)n li^7il S. 411 f. Acta An<,'nstanii l)icr <B. 2:iff- 2:c aiv 1 2. 144 f. |i;ii. l!is. l'.i]. 1!»;!. l'.it. 2cl)i'iivl'.> y^riotlnirf) II «.?:!. ttbftliii 1 ©. 2*5 ff.
Appollatio K. Martini Luther ad Ponriliuni. 1!>\H. 35
l'l 11 •• gaben.
A. ,Appellalii). F. Mailini Lullier ad || Conciliü. | '• !Jnviiiitcv iH'giiiiit fogli'id)
bcr Icü. C'iii nur nuf fiiicv <Bnk bcbnirftcv i^latt in bev Wib^c cinc5 nid)t .^iiiniiinu'iigcfiiifftcii 'i'ogiMi-:-. Tie ;')Im1oii laufiMi bmd), iiiib it)xcx finb mit bev Übcr)d)vift 7<i.
B. .AUppcüatio. i\. [; '-Miiirtiiii Viitdcv ab |! O'oiiciliinn. !|" 4 iBlaikx in Cimvt,
(e^te Seite leer.
Jriicf Ueriniitl)lirti »on 5!nlciifin Srfjiimnnit in ^Jcipjig- C tnic B im Jhifecvn, im ^nncvn Ucvfd)icbeii , ]. i\ 581. Aij" beginnt in H 3- 20 mit bcm 3ßovtc roiiliin'tnr. niädvenb in C bnmit '\ 10 id)liefet.
■■}(«•:• bcriclbeii Ciiiciii mir I>.
D. „l'IppeKntio. jv. [i "JJJavtini !i'utl)ev ab || Poncilium. i" Tanintev ein .öol.j^
)d)nitt. 4 3?lättcv in Cnnvt, teljtf Seite leer.
2itcll)ol,5id)nitt: Scv (^iiflol Wnbviol unb 'Üiavia, über bciii .Ooiipto llinviti-> ber ()eiligc Seift. Ä>al)rirt)cinlicl) Xtntf Uo» ilSalentin £d)umanii in Vcippg.
E. „StppeÜatio. ("v. || lUartini l'iit()ev ab | ('»"oucilium. " !Sanintev ein .Ooti^
fdjnitt. lliit liteleinfafiung. 3(nf bev litolvücffeite ein •Oolijdinitt. 4 33lüttev in Cuavt, lelUe Seite (eev.
lilcll)ol,iiri)nitt: l'iavin nU .fiinniiclc-fiiiticvit mit bcm C*'l)riftfiiibi'. ba* Scfptcr in bct liiiffn Cinnb. .'rii.il',id)nitt nuf bfv iitcltiirftcifc i blnttt^rofii: llinrin rbfn- faÜs nls .Oiiinnclvföniciin mit brm (^Ip-ifttinbr, nbcv iifii'c Srcptcv. Tvucf l'on "i'fattin ^v'iinbäbctfl in Vcimiiv
F. ,APPELLATI(t '! Fi^.A. MAÜTI.Vi lATHKIl AD COXCILIV.M. - liteU
rürffeite bebnicft. 4 i^ldttev in Ciiavt.
Sturf »on ^ol). grobcniu* ober 9lbnm '4><'tii in ^njcl.
G. „c SlppcIIatio. (V. '^Ilavtiui II ^..'ntfier nb ('»oncilium i" iitelviicffeite bf=
bnicft. 4 ^(ättev in Cftau.
A ift jebenfoü* bev Uvbvurf unb, iin-it in t'l''ifntH''vin, für bcii XHn)rf)lng be- stimmt gewefen. 3n I! bel'iljeii triv bic elfte Cumtnu-jgabe unb bic ©vunblage für C. D. K unb F: D ^cicl)uet Tief) olc- .Wovveftuv aii-j, bie öieUeirf)t nad) einem C^remptav Don \ DDvgenomuien , E bngegen nl« flüd)tigev '.^(bbiucf. ('• bevul)t iiu= mittelbar auf A.
l'atcinifd) ftctit unferc Sdnift in ben Weiammtaiisgaben Witohpigao l.'')4."> i 5^1. ccxxxi" -ccxxxii'' nad) A, lenau 155t) I 4M. ixxvir'- c.cxviii'' nad) ber eil. Witeb. 1545 unb Erlangae, opp. lal. var. arg. II S. 438—445 norf) 9lu5gabe F. bie ()ier aI-3 oditio princpps f)ingefteUt ift, foiine bei ^öfc^er II S. 505 511 nad) D. Xcntfd) finbet fie fid; nur bei äijald) .\V Sp. 7!>(J-80ti.
SSBir geben ben Icrt nad) A ot)ne befonbcrc :Kü(fiid)t auf bie anbevcn Srurfe.
3»
t f • f 1 ni r
t i t I I i 1 1 i 1
TT r f f ff'f'f f f I 11 • I riiii • I rriri
r r # f r f ffji^ f 1 ff i I t I i I I I I ^JAAJ^ J, ^ f X f r t r^ Iffiiflillliff # • »,« t 1 1 »
r r c f r
r ' - ' r r . . . r
f r f f r r c f t f r
f f r "- *- t f r I r
triff I r r f f c
f f ^ f f I : i f «
f 1 f I f r r r r r r
f i c I c r r : f r c
f c r f r c c r r I r
I c f 1 f I r r I c J f I f I I r f r
I I ff I
I f r I r lief
I r I I I I c €
f r e f c c t ri f t f
I I ( I tili
I X I c
t I t :i 1 1 I
^ € t
Ä i i i
II f f 1 I 1 (
JL.l 1 1
f t 1 1 I 1 1. 1
1 X X X X
t 1 f 1 1
1 1 1 l t
i ' l 1 _
.LI' lÄ
t i- 1 L c L l 1 l ; I.
:?6
ApDeHaaao i. MiinTTTn" Lmäier ad CancLiimi- l?!:.
Appeüatio F. Xurtiiii Luther ad Coneilium.
> y< »MIXE IX »MIXT AMEN. Anm. a nairriEsH,-
-iürdem milLesmK • . j^nfrurj^rv-^-mri deeiiiK • ■ leiavi i. 'cb- ücrione sesia. die rgro -<'ii=. Tiijesinia iicami maiai- X' 'vgribrir-.. nornrnt-iirn^ SsuMiäsaiin in Ckrisüfi pani- •=L döinini mtsuri donmiL Lwinir- 'irriiia pr' rvideanii ir'apae deami anno ~ess.i. in mea nivGirn ptdaläd
HP^iiinurrnf i ii Ti'a-^^'ipu'irTTm ad h'-if -petäaEia' Triea-
~ 'ivjiii s iTt^aEümni DEaeäaiDii rionäcnniHii- ßevt^ rsidni P. dfimfnTi-- Marnunr T.rrrhf^ Amrnsiiniiinite. iiz:-'ii.-rj:^'^r^^.:- "yiL'jme Xhe-iosiaie MaeiaEr ae ibidem lef^s/'ir '>rdinitniL- di«»- iOEJae prinapaÖB ac printäpaßiEr prri sepst'. äna xionäj qQ<_irnineiiQyQf^ proenr^Hj-tTTTm -^nftruiii qnamodoHaer haffliaiiis per ectHi <^<Tnwi,ii;iii«>ni;ri rpvxa- ätmtaru iiabeit er lenfin? snis in manibTiE rfnandam provf»«;aiioin£ et aj^iel- ];rri(»Trrg papjii sefafidniam arrrmn »r irrDgniiaiit proTDcamfi a siiroellandi apchüDokkiMjnE peKam. 'ÜL-eiic. nanane. privricans er appelliiDc esüde et lesit- TTTma^ idt i^ansK. in eadesn seednla fftinKiiiär er conaprebenHc. ad ConcHiiiii prosiine ^i immediaie riii.iii'HHi. gahsn in spirijüwancK' iesiäiat fona^n^inm i alns -reri:» ':ianss2iaioinbTis. faeäombas et eonriambtie prirani- penitur rtw-la.~i^-. proTEsiang aJiat4ne -3keäss&. ^Mrren: in £na a^ip^Jkaianig sdaeiiaia pianne w>d- änemr, habeänr « ies<3ifaiEnr. cranF T]enor secpnmr et est mfe:
'Jörn M.-ppHtiirrr.f.Tii-^ rpmfdrrTm in siibadinm et reiFramen oppress' >rum a nTTTTim rviTiriTOifrfhrff ^ acEiivfüiEimi et non äohnn atv iHasis. v t^rmn etäam
ail iTi{»'i'pnf?T- fg: iiiiw-ri POTm-nrnnTi- ;.rrnvn.TnTrTT]tni^ et rnTTmii- rnra apwSia^
persnssssL. adßo i^nnd infesior de m »n appellimdi • ad -^tEperi'^rem rtamert n< in poesr es: msans snpenürani dandgre, ^ed rwm äans st in prrffesso, äaero- ■»■■innriTTi ( ^oncfiTTTm in ^TOrimsaiictf, legüme ':;nnc*e22£nim. aanRtam eeeiesi:^: •taöuiü'^ain rf^naesemane. ät ia caosr ädon concenuanibai^ supra Papai_ HveaÜL. i^Bod nee Papa in cana^ hiiinsan<£. ite ab «rt ad Ci-naralinm appeÜHiair. rtamer?' possL iBnctuun id aeeng oBod ad uEotämn «ntnn non speeset idi<J/ miiäii. -ijEqtie iqrpHlaiio ipsa (i^iiär> cpaedzini. qnae lar!? drrino. uannraiB »"t imman«! "nicfae '»omperii:. negae pe* prinfipem anftrn p(i«3i: idfir»f. eg^. FraBET MansnTL'- T.rrdwy OiidiniE F.ifTnTntTTwn -ianraä Atigtffinni. Vninaj- rw32Bni-iF "^acrat- ühe"ji»giaf ütaadücer rnctignTi*. "insdeniuae Ibidem LecSfir .rdinarm.- prrncjpaüfe. priacipaJiner et pr-'' meipf^' '•fustm Tobifc, nntarifi pnblie;'/ taaqnam publiea et attcairica p&snosx af te«cibTiF hie praesentäbtür . eoHiparai
3fi emnpann reöit ni aiiai ausgaiien
I
■ ^ f »
» I I f f r I 1 ■ I I ff i
I I I I i f I I I f I I
l i l X 1 / ' l { j| Jl J I I i f J JJI J 4 < # i JJM ^ Pl ^ ,-1 fti ,' lLtklillt»MMiäMM9it§ M\Mjr-
i^AiAiiiiiii
lllitJ<I4JJJSit Mä M M .
i_«_*_i_J_Ä>.« JT
'■ tvülUlll .■nüi- 'iili-
pÄ
.\» tfttirtvvtttr t t t r r t t • t t 1 1 i 1 1 > TT^P
i\*.> i.iiit^ttiitiiiiiiitiiiiii t i i i i i t W) liiiftiiiiftiiiiii i i i I I I I I 1 fi I 1 SSSV
\\>^* i^i i lii.iiiiiiitiiitiilt t i l ) 1 i ,\^Al^^*>.K* • • • • I • • O^i • • I I • • 5 I • 1 1 11
)
AppeUatio F. Mai-tini Luther ad Concilium. 1518.
37
M^*^*.*.^^* I I I I I 1 % % I % % ^ ti % 1 I I ^ I t
^ ^ ^^^ "^'^*"^^* * * ^ ^^-^ > III 111)1
1 1 1 > 1 i
11111» \ ) 1 t 1 t
1 1 I I I t III))»
1)11)1 I ) ) ) 1 »
)))!)» 111))» I I I I I »
)^) ) 1 ) a
JJJ » • • I t t 1 i »
I • I I I I k i I » I i I
> I » • t • I I I I t I I i t > ) I i^ I t i I I I I
t i i t 1 IL
auimo et intentioiie pruvocauili et appellaudi apo.<tolo?que jieteudi et acei- piendi, praemissa tarnen expressa bac et solemni prote.statione , quod contra unam sanctam et Catholicam et .\.postolicam Eeclesiam, cjuam totiu.< orbis e^se magistraiu et olitiuei-e principatiuu uou ambigo, sanctaeque sedis Aposto- • lieae audioritatem ac Sauctis:<inii ilomini uosti'i Papae bene consulti [^»otesiatem nihil dicere intendo. Si quid autem ex lubrico forsan linguae seu adver- sarionim potiu;> irritaiueuto minus recte et nou ea qua delieat revereutia dictum fuerit, paratissimus sum Ulud emendare, sed (juoniam i<, qui vicem dei in terris gerit quem Papam dicimus, cum sit homü, similis nobis, ex
lu hominibus assmuptus et ipse (ut Apostohis dieit) circimdatus inlimiitate, öcm. s. ; potens ermre, {leccare, mentiri, vanus fieri, nee sit exceptus ab illa prophetae generali senteutia 'Omnis homo meudax.' ' Nee sauctus Petras , primus ct$'. iis. ii. sanctissimus omniiua pontificum, ab hae iiifii-mitate liber tiiit, quin uoxia simiüatione conti-a veritatem Euaugelii incederet, ita nt rigida quidem. sed
15 sanctissima ivprelieusioue Apostoli Pauli opus liabuerit coriigi, ut ad Oralathas ®ai. 2. u. secundo scribitm-, quo nobUissimo e.xemplo per Spiritumsanclmu in E)eclesia nionstrato et in literis saeratissimis relicto tideles Christi enidimiu- et certi snmus, quod si qiiis Öiuumus Pontite^s eadem Petri vcl siuiili iiitirmitate lapsus quid praeceperit vel deoreverit, quod coutra tli\-ina militei mandata.
;o uon soliuu obediendmu ei nou esse, veiami etiam cimi Apostolo Paulo in faciem ei resisti posse, inuuo debere, ao velut per mferiora meuibra inftmiitati capitis pia totius corporis soUicitudiuo succm-ri. Et iu hiiius excuipli prae- sentem ac perpctiiain memoriani non sine siugulari dei consilio lactimi esse non obscuix' intoUigitur, ut non solimi 8. Petras, seil etiam sjilutaris eins
25 ivpivhensor Paulus Sanctae Komauae Ecclesiae iuxta et simul pati\>cinan>ntur et praeessent, ne scilicet solum literis, sed scnsibili quoque raonimento huius summe necessarii ac saluberrimi oxcmpli assiduo moneren\ur tarn ipsa «ipita quam nos membra. Quod si qua potentium vi armatus tantmu praevaluerit, ut resisti ei non possit, unimi i'erte illud }>raeilictmn apiH>llationis i-emeiiimn
»< irliquum est , quo ojijiressi relcveutiu". Ad quod et t^i Frater Martinus T^uther praedictus, modo et aniiuo pi-acdictis iHmfugiens, diiH> et pmpono. «[uod cmn diebus supcrioribus indulgeutiae a t^uibusdani ixmmiissiiriis (ut asseix'baut) Apostolicis indisci-etissime praetlicaivutiir in ivgione nostra Saxoniac adeo. nt ad exuginidas populi pccuuias iucipoix'ut absmxla. haeretit-;», bUis-
35 plicma quaeilam praedicaiv in swluctioucm animarum üdolium et suuummi ludibrium ^.H1^1esiasticae j>otcstJitis, praesertim de }iotestato Pajuio in pur^ja- torium. ut iHintiuet cornm libcUus qui suuunima institutio'^ viH-atur. cum tumcu certum sit ex c. Abusionibus, Papjuu uou habere pi\n-sum uUam
M Set mit quoniam booiinitcnbc &i|i ift iiitlionciibct üiflilicl>cu. *) i'iflmclir lautet
ber iitd: Instniotio suuim;iri;t \o,. i. &cn •Jlbbvucf i5(V Sdivift tu M. $. (?. Ättpjwn* ®dmiii= liiiii\ (iniiifv •,Miii 'l'iU'ftliclifu 'JUiUift gcl)civigcn Si^tifftfU. V'ci^ijuj IT'Jl. S. UTff.
***
X'^_
i^^
36
Apiiellatio F. Martini T>utlioi- ad Coiuiliuni. 1518.
Appellatio F. Martini Luther ad Coiu iliniii.
N NOMINE DOAriNl AISIEN. Aniid a luitivitat.' <'ius(lt«ni inillcsimo (|iiiiii;<'iit<'sinio (L'ciiiKi (icla\o, in- ilictiiiiic scxta, die vvvo xilis, viiit'siiiia urtava inrnsis .\(iV('inl)rls, |)()iitificatiis Sanctissiini in Cliristn patri- ' it (loinini iiostri ilinnini licoiiis (li\iiia jinixidcntia l'apac tlet'imi aiiiici srxld, in nica nolarii piiMici tostiniuque infrascriptunini ad Ik»' sjR'ciulitcr voca- tiiruni t't rogatornni pracscntia (■(institiitus Jvcvc- rcndn^ P. dominus Mai'tiniis IjuduT Aiitiiistinianus, i" A'uittenbergensis Sacrae Theolngiae Magister ao il>ideni loctor m-dinaritis tlico- liigiae prin('i])alis ac ]>rincipalitcr ]n\> ^icipso, citra taincn c|noninicnn(|iic procnrattiiMuii suoriini qiionKMlolihct hactcnus per cum ennstitntornm i'i'\<ica- tioncni, liai)('ns et tenens suis in nianihus (juandam juMvucationis et appi'l- lationis papyri schedulam auimo et intcntiduc j>i'<ivocandi et a])pcllandi i' apostolo.sque petendi, diceus, uarrans, provocans et ajijicllans certis et legit- timis de eausis, in oadem sccdula eontentis et (•(mi])rcli('iisis, ad ("(incilinm proxime et inmiediatc futurum, salteiu in spiritusaueto legitime congregatiMii. aliis vero eongregatiouihus, tactionihns et eoneionihus jirivatis jicuitus scclusis, ])n)testaus aliaque faciens, prout in dieta apjiellationis seliedula jilenius eiiu- jh tinctur, lialictnr et describitur, cnins tcucir se(]nitnr et est taiis:
<'nni appcllationis remediuni in suhsidinm et rclcxamen (i)>pross(irum a iui'inm ciinditdi'ilins sit adinventum et nun solum ali illatis. vcrnni cliani all iiircri'ndis et inÜTrl cdniniinati^ gras aminilins el inini-iis ini'a a|ipi'llari' pcrmittant, adco ([uod inli'iinr de mm appcllandd ad snperidrcm slatuerc' nun -' piissit et manns superioi-um clandcrc, scd cuin satis sit in |)rol'ess(i, saeni- sancinm ( 'oiicilinni in spiritnsancto legitime i-ongregatum, sanctam ocelesiam eatholiram repraesentan.s, sit in eausis iidem eoneerneutihns supra l'apam. evc'tiit, ijuod nee Papa in eausis Iminsmudi, ne ali en ad Cimeilium a|)pi'llelm\ statnere possit, tantpumi id ageus (iuimI ad dtÜeimn snuni uon s|H'etet ulld ■•' modo, sitque appellatio ipsa def'ensio (|ua('dam, (piae iinc diviuo, naturali et Inmiano eni(|ue ecmiiietit , necpie per prineip(>ni aiitiri'i jxissit: ideireo ego l'"rater Martimis iiiitlier ( )i'dinis lü'eniilaruMi saneti Augustini, V^uitteu- hergcn.sis Saerae theologiae Magister indignus einsdem(|i;e ilii<lein iicetor Ordinarius |>rineipalis, prineij)alit<'r et )iro mei|isn eoram \dliis, notaiio pnlilieo :' taiujuani publica et autt'utica |)ersoua ae testilin> Ine pi'acscutibns, eomjiaiMii
:i() conipariii fcljlt in allen 'Jln^flnOfn
Appellatio F. Martini Iiutlior ad C'oiR-iliiuii. 1518. 37
aiiimo et iiitoutiunc provocumli et appdlamli apt).-;!"!^^!^!!' puk'iiili et acei- pieiidi, praemissa tarnen expressa liac et si)lemni protestatioiie , (piod contra iinani saiietam et ('atlidlicam et Apostolicani Eeclesiaui, (|iiain totius urbis e.sse niagistrani et ohtinere ))rinei])atinn noii anihigo, sanetae(|ue .sedis Aposto- ■' licae autlioritatem ac Sanctissinii duinini uustri Papae beiie eoii.sulti potestatein iiiliil dicere inteiidn. Si (|uid autcni ex liibrieo forsan linguae .seu adver- sarioniin potins irritaiucuto minus nvte et uon ea (jua del>eat reverentia dietuni t'nerit, paratissinuis >uni illnd eniendare, sed iinoniani is, (|ui vieeni dei in terris gerit (pieni Papaui dicinius , cum sit honio, similis nui)is, ex
Hl li(iininil)ti.< assninptns et ipse (nt Apostolns dicit) cinnrndatus intirniitate, «fi». s. -'. |)üten.s errare, pecc;ur, mentiri, \anns fieri, nee sit exeeptns ab illa pioplietae generali seutentiu 'Omnis lumid niendax.' ' Nee sauctus Petrus, prinins et 'l>i. m;. ii. sanctissimns onniinm ])ontitieuni, ab liac iiitirniitate liber iiiit, (piin noxia .sinitilationc conti-a veritateni Enangelii ineederet, ita nt rigida (piideni, sed
I'' sanctissima reprelieusione Apostoli Panli opns habnerit corrigi, nt ad Galathas wni. -j. u. secundo scribitur, quo nobilissimo exeniplo per Spiritnmsanetnni in Eoclesia nionstrato et in literis sacratissiinis rclietf) tideles Christi erudininr et certi snnnis, qnod si (jnis Sunnnns Pontifex eadeni Petri vel siniili intinnitate lapsns (piid ])raeceperit vel decreverit , ([Uod ('(intra diviiia niijiti't niandala,
20 non soliun obedienduni ei n(in esse, vennii etiani nun Apostuld Paulu iu f'aeiem ei resisti posse, iunuo debere, ae velnt per inferima nienibra iuHrinitali eajntis pia totius eorporis sollicitudinc suceni'ri. Et iu linius excuipli ]irae- senteni ae ])er])etuaui nieiuoriam non sine singnlari dei eonsilio l'aetnni esse non obscure inteliigitnr, nt uon solum S. l'etinis, sed etiam salntai'is eins
25 reprehcnsor Paulus Sunctae Ronianae Ecclesiae iuxta et simul patrocinarentin- et praeessent, ne scUieet solum literis, sed sensibili quoqne nionimento luiius summe nceessarii ac salubeiTimi exempli a.ssidue monereunn- tani ipsa eapita (|uam nos membra. Qnod si qua potentiuin vi armatus tantum ])raevaluent, nt resisti ei non possit, uuuui certe illud praedictum appellationis remedium
3" reli([unm est, (pio oppressi rclcventnr. Ad qnod et ego Frater Martinns lyUtiuT praedietns, modo et auiuio |)raedi('tis contugieus, dieo et propono, (piod cuiii diebus supca-ioribns indnlgentiae a ({uibusdani conunissariis (ut asserebant) iVpostoJicis iiidiscrelissiuio |)raedicareutnr in regiouc nosira Saxoniac adeo, ut ad exugeudas populi ])eeuuias inei]iercnt absurda, liaeretica, ])las-
M phema quaedam praedicare in seductioneni auiuiaium lideliiuu ii siuununii ludibrinui ecelesiastieae jiotestatis, ])raesertini de |)ot<'state l'ai)ae iu |)urga- torinm, ut eontinet eornm libellus (jui sunmiaria institntio- xdcaiui-, cniu tarnen certimi sit ex c. Abusionibus, Pa))ani unu liabcie pimsiuu iiliain
') Jet mit (|unniaiii tH'niniicnbc Salj ift iiiHiollcnbct iieblicbcii. -) i!!iclinct)t (nutet
bct litcl: Instnictio sinnmaiia A.c., j. beit X'lbbtucf bct Sdjtijt in M. ö- •■*■ ^inppf"--- ©n"""' luitg einiger ,yim ipnbftlic^cit %bla% ge'^örigcn (£ci)riffteii, '^'eip.^iri 1721. S. llTif-
38 Appelhitio F. Miutini Lutlior ad tVirniliuiii. lölfS.
pott'statrni in piirfratDriiim, doindf ima totiiis Ewlesiac si'iitentia (iinniiini(|U(' doctorum couseiisu imlulm'iitiae ;^int uiliil nisi remissii nies satislactionis jxxsnitentialis a siki iiulicc iinjKisitae , ut est elariis textus c. (.^iiod uiiteiii, satislkctio aiiteni pi)eiiiteiitialis al) eeelesiastieci iudiee iinjiDsita aliud iioii sit i|iiam opera ieiunii , nratimiis . cleeiiinsynae &(■. ideiii|ue elaviljiis eeclesiae ■■ reiiiitti ikhi possit (|U(id eisdeiu iinii t'nerit iinposituiii. item c|Uiid eertuin est ex distinetioue trigesima ijuiiita c Qualis, (|ii(id in pnrgatorio non solum ))oena, sed et enlpa remittitur, enlpam antem eeelesia reniitti're non ]iotest sient nee gratiam conlerre: istis autiioritatibus uixus euni disputandi nmre l'uissem reluetatus inij>nris et insnlsis illornni dogniatilius , eejjerunt iiü hieri u< studio t'ureutes jirinuun puljlitMs deelamationibus ad popuhun deelarare nie luiereticuni temeritate iinpudentissinui, deinde apiid Sanetissinnini (U>niinuni nostnnii Leoiieiu deeiniinn ]ier (|iiendani doniiuum Mariuin de Perusiis ', pro- (•iirat(ii"era fisealeni, aeeusaie taiujuani haeresi suspeetuin, et per einidem donii- nuin taudeiii inipetrantes eonunissioneni citandi niei in personas Keverendissi- i:. in(irnm ddiiiiiidnini et ]iatrmn Hieronvmi de (lenutiis, Episcupi Asculani, eausarniii Cainerae anditoris, et Silvestri Pi'ieratis, pallatii nuiüistii, per eosilem nie eitari euravennit ad urhem ad ])ers()naliter eonipareiiduiu. CuMUpie et;'", nee Vultteiiljergae tutiis alt insidiis, taiituiu iter ])ertieer<' umi pnsseiii nee lumiae tuto coiisistere et |)au|)ereulus et iinheeillis corpore, ileiiide iudiees |)i'aeiati jn mihi uiultis eausis l'nissent sns))eeti. |)raesertini (|Uotl Ueverendns Pater Silvester adversarin- mihi t'ncril et dialogum' eontra me iam ediderat e( in saeris literis minus ernditus (piam isla causa ferre possit, l)onunus autem Hieronvnius, in inril)Us (|Uo(|ne plus (|uam tlicolotiia dctctus, nierito timeliatnr Silvestrinae tiieologiae eoneessurus et extra modum suae profcssionis lianc j.i rem lialierem. soUicitavi per lllustrissiniuni Principeni dominuni Fridericuni, Diieein Saxoniae, Sacri iiomaui Imperii Arcliimarsclialenm, Jvaiidturaxium Tliurinijiae , Mareiiionem Mysuiac. nl cau>a ad partes connnittcretm- non snspecti.s, sed iiouestis et lioiiis \ii'is: tunc ilii crassa ipiadam cl insuls.-i asttieia instructi apnd Sanetissimum Doinimnu lyconem i^-c. enerunt, ul causa m in seipsos. iioc est in personam Ivi'vereudissimi domini Tliouiae Sancti Sixti Cardinalis, lunc in ( ierinauia sc(li> Aposiolicae legati, iranst'eri'ctm-, ut (pii de ordine Pi-edicatorum et 'i'iiomistieae iacli<inis, id est aiKcrsariai', vel priinarius üicile speraretnr contra me pro ipsis diltinitui'ns ant. ut verisiniile est, <'erle ut Iniins t;ici(' iudici^ alislcri'itu^ i'ecusari'Ui cumparcrc ci cimtumaciani iu- :i.'. enrrerem. l'>ud lamcu \-critate dei frclns ad .Vuiiiistani nuiito lahore et niagnis pcricnli- \(iiicn> Inunaniler <|nidcm a praeiiito iveverendissimo ,V('. susceptns sum, i|ni cmu posdial)ila pi'<itc-tatiouc mca et nhlatione, (pia vcl publice vel privatim mc re>pon-m-mii uliiuli cm-im miiario et le-tihus, (iciiii|ue
:i9 pulilicae
') ;]u bot ("toriii j. oben S. I ■.'liiiii. I. -| a.i((l. 'i<b. I 5. i'4i.
ApiK'llatio F. Martiui Luther m\ Conciliuiii. l.")18. ßf)
linu'Sfiitibiis (jiuittiior iii>iii'iiil)u^ viris C'aefiaiviK' Maiostatis Scuaiorilni.-, siiiiiil(|iit' subiiceivin nie iiieaque dicta sauctae swli Apostulicat' et iiidioin ([luittiior illustriiuii iiiiivt'i-sitatum Basilieii.sis, Freyburgeusis , Ijovanii'iisis, taii(l('!ii et studinniin pareutis iKibili.s,siiiuu' l'ansicusis , me siinplicittT ad • revocatiüiu'iii iirgeirl nee vellet KsU'iidfrc iiiilii errorcs iiu'os et (Hiibiis ratin- iiibiis vel authoritatibus error a mc iiitelJiiji jtossct. iiimio scilicet suac tactiiniis t'ratril)!!^; attt'etii;< et iiii(|iiitatis faeie?; assuniens, tandein , iiisi revoearcin, abieetis pivcil)iis et \otis diseeiidi et iiii'urniatiuiiis petiti(iiiil)iis, niiiias diras ac crudelissimas vigore eiiiii.sdam Apostolici Brevis iiiteiiia\ il ac, ne redirem
1" in fiieiem siiam, iiiiperavit. (^uibiis iiravaiiiiiiibiis lae.siis tiiiie al) eins iiii(]ua et viuleuta praesumptione et praeteiisa sil)i eoiiiiiii.-;sioiK' ap[)ellavi ad Saiie- tissiimim doniiiuini iiostnun Leouem deeiuuuu luclius informaiidiiiii, pi-out in schediila Iminsniddi appellationis plenius ('«ntiiietiir. Xuiie vein etiaiii ista appellationc (iit dixi) eont«iii])ta, eiiin uscjiu; hudie eupiani noii iiisi iit o.sten-
1' diuitur inilii errores iiiei, (luieuiKiue tandeiu id ))Ossit praestare, de quo deniio legittinie protestoi- ])aratissiunisr|ue >iuni ix^vocare, si quid male dixisse iiiei-n edoctiis, deinde totaiu dispiitationeni meaiii siibieeerim iSuninu) l'ontitiei, ita ut nee egip anqjliu.-^ aliqiiid in ipsa t'acere liabeani ((Uani expeetare sententiani, i|iiani et iisque hodie expecto, niliilominu.s tarnen, nt audio, et idein Heveren-
•.11 dissinnis dominus 'Pliomas saiicti Sixti Cai'dinalis seribit ad lUustrissimum Prineipem Fi'idericuni <te. in liomana Curia ])roeetii euntra me et aiitiiui'itate eiusdem Sanctissimi doniini nostri <te. iudices praetensos causam jn-osequi in dainnationem meam, noii attendeutes meam tideleni et sn))enil)undaiitem obedicntiam, ((ua tanta dilKcultate e()m])arui Augu.stae, nee eurant<'s oblationeni
:s meam houe.stis.simam, qua me ad responsionem publicam et privatum! obtuii, dcnique contemnentes ovem Clnüsti peteutem huiniliter doeeri veritatem et reduci ab crrore, sed sinqilicitcr nee audita nee reddita i'ationt', mcra autem t^-raimide et plenitudine potestatis urgere ad revoeationem seiitentiae, (jnam ex eonseieutia verissimam iudico, et ad abnegandani fideni Cin-isti et verani
3" apertissimai' seripturae intelligeiitiam ((piantinn niea eapit eonscientia) se(bu'ere voleutes, cum potestas Papae non contra nee supra sed j>ro et infra seript\n'ae et veritatis maie^tatein sit nee ])ütestatein Papa aeee])ent ovcs pcrdendi, in luponnn fanees proiieiendi et in eiTores eiToruni(|ne niagistros tradendi, sed ad veritatem (.sieut pastorem et episcopum, vieariinn Christi, deeet) revoeandi,
:!■• ex quibus me laesum gravatnmque seutiens, cum tali violcntia videam i'nt\nnni esse, ut nidlus etiain ipsum Christimi audeat (jontiteri nee seripturas sacras in eeelesia sna propria |>rotiteri at<iue ita me qu()(|ue a vera, sana christia- natpie fide et intelligentia in vana.s et mendaees iiominum opiniones violenter l)rotrudi et in -seduetorias populi eln-istiani fabiüa.s m'gt;ri : ideireo a praefato
I" Sauctissimo domino nostro I^eone non rcete eonsulto su])ra(|ue dietis ])raeteiiKis
4 pareuti alle 'Jtii-iiiatJcii imb l)cviiad) l'arisicn
^^) ApiiL'lhitio K. Murtini Luthei- ail CuiKiliuiii. 1518.
comini^siont' vt iudicil)U> et tiii'uiii ritatiunu ac pi-ixessu et umiiiluis iiidf sequiitis et sei[iuitiirifi et <|UolilK>t ijjsoruin ac a (|uil)usvis cxconiimniicationt', suspeusione et iuterdic-ti scnt<'ntiis, crnsiiris, juicnis et iiuilotis at()iu' alüs (HiiI)uscun(|iR' deminciationibiw et iloclaratiuiiilms (ut |>raet('n(luiit) haeirsis et anostasiae per eos vel altenmi (•uniiii (inuniodulilict atteiitatis, (actis et inolitis, s atteutaiidis, t'acicndis et inolicndis, ips(iriiin(|ii<' luiUitatc (suis lidnurc et reve- rentia seiiiper salvisl taiKiiiani iiii(niis et iiiiustis, iiiere tvrannioi.'S et violeutis, iiec iKin a (|Uoliliet t'iitmo iiTavaiiiiue, (|Uch1 mihi ex eu venire poterit tani i)n) nie <|Uaiii pro (umiiliii- i't -iiiüulis mihi adhereiitilms et adherere volen- tihus ad tiitiinim eoiiciliiini leüittinie ae in iticci tiito, ad qneni ego vel proeiirator i" ])er nie (le])iitaM(his lihere adire ])oterii vel poterit, et ad illum vel ad illo.s, ad (iiiem seil (|U(is de iure. i)rivileni(), c(uisuetiidiiie vel alias mihi jirovoeare et appellare licet, provocu et ap[iellii in iis seriptis, Apostolosipie primo, seenndo, tereio instanter, instantiiis et instaiiti.ssinie mihi dari ]iet(i, si quis sil, qiii mihi dare Ims vulnerit et pdtuerit, et praesei-tim a vohis doniino i' notiU'io testiniimiales , et prutestur de pi'<ise(|neMd(i haue meam a|)pellatioiiem jier viam iiullitatis, ahnsiis, inii|inlatis \-el ininsticiae et alias, prout melius pdtero, optioiie mihi reservata adilcndi. mimieiKh. inntandi. eorrigendi et in melius retnrniaiidi (inniii|iie alin iin'is liendiein mihi ac mihi adliacrcntilnis et adhaerert' volentilms sem|)er .--alvii. -j»
(^na (|uidem schednla coram mc et tcstil)n> int'raseri|itis, nt |iraemittitnr, interpiisita prutestatus luit <■( )irutestal>atnr c\|iresse, sc per sc \<'l pi-oen- ratdi'em non posse ad cum accedire. a (|no extitit appcllatum, Inm proptcr metnni |)lnrimoi'nni sii)i et vitae suae insidiantiinn ac eins, a <|n(> appeilavit, tnm pi'uptcr viarniii disci'imina. ldeiK|ne petiit sihi a nie. notarin pni)nco, •-'.■> cum dei)ita instantia .Vpiistnlos talcs, qualcs silii de inre dcherentlir, dari at<jiie concedi. (ni i|nidein petenli dedi .Xpostolos talcs, c|nales sihi dehentiir, vel salteiii tcstininniales praesenti instrnmeiitn pnlilicu cxtmic exarantlos. Super i|nil)ns omnilms el siiitinlis |iceiil a mc, nutarin inlrascriiilii, minm vel ])lura contici at(jiie tieri pnhiienm vel pnhlica insliinneiitnm vel instrnmenta. ■^"
.\i'ta snnt iiaec N'iiittenlicrgac Ihandenlunii'ensis diocesis snh anno, indictione. die, mcnsc el |iontificatn. i|iiilins siipi-i, i-ci;naiilc l>i\(i Maximiliano Komanornm Imperatore, hora terciarmn vel (|iiasi in capella ( 'orporis ( 'lirjsli, in ]>arrochiali iliidem eimitcrio sitnata . praesentilms iliidem < 'hristi>|)horo IJeehr, sai-ris .\|io>lHlicu el Im|icriaii anclorilalc \icecoinilc ( onstancicnsi, ;<'' et liieronvino l'apiss, ( 'nriensi> iliocesis clcri<-ii. ieslil)ii> ad praemissa \ ncatis rogati.S(|Uc jiariter et recjiiisitis.
'i\ |Knrui-lii;i!is
1 Y «j * y • • y * »r y ■• » y » * y ^ » y i« > »v y i» •* W * , * y/ ^1
SeriHO de Iriplici iuslitia. 151 s.
Über bie ,^cit, unutn bcv „'Scviiidu nun bvi'ifadjcv ©evcdjtiflfcit" (\cl)aücii, finb tüir nid)t untcnid)tct ; ]üx fid)cr bavf nbcv gelten, bafe cv im !^nl)xr 1518 cntftanben ift, umlnldicintid) fici^en Pnbc beffelbon. ;^U'av finben fid) niand)evlei ij^ejüge auf anbeve '4>vobigten bavin, an einer «teile fniipft V.'ntl)er jogar an einen frü!^crcn Vortrag an unb fefet iljn fort, allein au-j l'langel an ben nött)igen Cnelleu !önncn iinr au-? ibnen feinen weiteren 3d)lnB (iel)en. ^n äBürnic- luarb bei ben i*crt)anblnngen mit bem :liefürnmtLn- feltift uun feinen Wcgncrn unfer Sel)riftd)en als gut anerfannt.
ajgl. .Wiinliii I S. •JU"). V^y. Si'ibeimiun, .?)icvüiU)mu§ 3.<ct)ii-5 über feilte iH'il)aiiblmtgcit mit Sutt)ct auf bcm tnormjct 3Jcic^ätnflc 1521, in bor „^Seitfdjvift für bic l)iftüiiid)L' iljeulüiye" 1851 ©. 89.
'.Hu 03 ab CIL A. ,SERMO DE THll'Llt;i iVSTICIA |I 11. i'ATl'.lS .MAHTLNI LVIIIKI! AVGVSTINIAM VVITTEX- || HKKCENSiS. - 4 '43ldtter in Cnavt, le^te Seite leer. 3lm (fube: ,H Viiittunhcrgij per ioaimcMii (iriiia'ii- bcrg, II M.I),XV1II. ,-
I!. „B II Scrmo bc iriplici iufticia || »{. •:^(atri5 ''JJiartini l'utl)er || aiuguftiniani 5Buitten= II bergenfi«. '" 4 i^löttcr in Cnart, le^te Seite leer. 'Jim Silbe: ,^ Viiiltc-nhurgij in <_'ilil), lnuii: (Iruiieribci-gij. || M.L). .\IX. '■
C. „Sermo be Iriplici infticia || ;K. *4>atri« "BJartini !L'utl)er || Vlngnftiniani
3.Uiittcn= 11 bergonfi«. !" 4 3?lätter in Cuart, leiste Seite leer. \Um Ö^nbe: ,1! Vniltcnburgij in (,'dili, ioaii: (Iiiiiiciil)ci-gij. ii M.D. .Xi.\. " 3n bcm i'üii 1111* benitt^teit PtciiiI)1(U- idjiru o- •' bi'-s Sitcli fü fel)lcrl)oft gcbrucft.
D. „Sermo h" Iri ji pliei infticia ^K. 'Inüri« ;; JJiartini Vntl)er vHii= ji gnftiniani
Sßuit= II tcnbergenfie. '" '9Jiit litclcinfaffnng. 4 iMatter in Cuart, Ic^te Seite leer. 'Jlnt y^nbe: .c Li|)(ia', ox iwlibu.s Melclüoris Lol- tlieri, II Anno doniini Millcüiiio (Juin- || gentefinio deciinonoiio. ||"
42 Senuo de tri])lici iiistitia. 1518.
E. „£cviUD be Zu !; plici tufticia iH. '4-*i-i= 11 '''i^ Martini Luther Augiu
Uiiiiani Viiittenljer= |j geiilis. | " Saruntcv ein .^pol.^fdjuitt. 4 glatter in Cuart, (c^tc Seite Icev. "iUn (Jnbe: ,<i Lipria:> ex aHÜlnis Valenlini Scliiiuiaü Ij Aniio (lomiiii Milleliiiiü (|uiii= ]| gL'nU'liino iioiiodetiiuo. []• Iiti'll)ol,5td)iütt: Wott -initcr Ijiiitcr (?l)rifto am .Uvcin imb yit Seite bct Ijcilifle ^eift in öeftnlt einer iuiibe.
F. „Sevmo bc 2x\= |, plici iufticia ;K. '|ia= ,i Ins Martini l.utliLM- Augiu ||
Uiniaiii Yiiilleiil)er= il gciilis. I" "Soriuiter ein .'pol^idjnitt. 4 iölättcv
in Cuavt, le^te Seite leer. 'Jim Cvnbc; ,«i Liplitf in iwlibus Valentin!
Scliuniaii II Anno doinini Milleliniu (|ning'en= || telinio vnck'uigeihno. j,"
litel^otjfdjiiitt luio bei E.
(i. „8evino bc Ivip |j liri ^uftitin ;li. '].Hitvic- ;; lUavtini '„'ntlu'v Vlugnftintani
i'uitebevijcn " Savnntev ein .Ool,i)ct)nitt. lUit iiteleinfciffung. 'J(ni
bev 2itclvücEfeite ein .'öol,])cl}nitt. 4 :i*tnttei- in Cnavt, lefetc Seite teer.
Iitelt)cil,;)ct)niti; O'tniüiiö niii .Uveir,, flel)olteii Uoti Wott initer, oben bcr
l)eitige Weift in (^ieftnlt ciiiov Iniibe. .fnitiidiiiitt iinf ber iitelriicfjeite: IJiovia
iit-j .tiimiiu'lvfbiiiciiii mit bem CMiviftliab im ■.Urm, iinf einet 'Miontficljet |tel)enb.
Ivnrf liKiljiidjeintiel) Hon ".'Jcartin V'niibvbevg in "cipjifl.
II. .•^ ^\:m\0 '] ÜK THIPLICI IV-- II STICIA, R. PA || TKIS MARTI i, M LVTHER li AV(iVSTi= ;: iXlAXl || VVITTENBVRGENSIS. 1| ANNO M.D.XIX. ' 'JJtit liteleinfafiiing. (i iBtütter in Cnart, te|5te-3 'J3tatt teer.
Srucf Don '•.'Inbten-:- Ö'rntanber in iBoicl. I. ^'^ SEHMO II DE TRIPLICI IVSTICIA || R. PATRIS MARTI || NI LVTHER AV || (iVSTIXI.VNL || VVITTENBERfiEXSlS. || ANNO. M.D.XX. - Wit liteleinfaffnng. 4 iMättev iit Ciiavt, anf bev letjteti Seite nur ba» Srncfer^-ictjen.
on ber litcleintnfjnnfl il"t nnten ein äl>oppenid)itb , luoiin bie ^ud)ftiiben „ö t" fid) befinben ; biefetben y.-'ndjftnbeii tetjren loiebev in bem 'iLVippenidjilbc beo Xnirterieidjenc- nni (vnbo. Cb mi-:- ber il'fjitin Ouicob Il)nuner-> in Veipsifl'
^n .\ fjobfit U'iv bie llvan-jgabe, cibev otum-;- iel)terl;aft gebvtirft; 1! nnb V. ftnb aus bcvfelben Cfficiit unb bieten, jebenfall'j nad) l'utl)evö .ipanbfdjvift , einen foiTcftcvcn 2crt. Unter ben übrigen Vlii'jgdben ^eidmet fid) I'] ntS gebaittenlDfer yibbvinf «on ,\ am.
Vateinifd) finbct fidj bev Sermon itod) iu ber iBafeler Sainntlnng uom -JJiärj 1520 iM. Pp'' P))4-' nad) A iiiib Ijieraue entuonimcn in M. Lulhfrii lucubra- lionuni pars nna, liasileas in aedibus Adae Petri M.D.XX. Mense lulio. 58t. X <)'' Vij-'. bann in ben (ijetamnttauägaben \N'itcl>crgai' 154r> I iM. t.xvi''— Lxviii" itad) A, IcTiae l.j.jü I ^t. t:i..\.\v]'' iiL.x.wiii-' nacf) ber cd. Wileix'rg. l.">4.") nnb Erlangae, opp. Ia(. var. arg. 11 £. -322 — 329 nad) .\ mit 'i*eriirfiid)tigitng ber ed. len. Xentfrii |tef)t er bei 9Sald) X Sp. 1500 151!».
Unjevem Vlbbrnrf liegen A nnb l! ,511 Writnbe; anbcre ".'In-jgaben loerben itiir an einzelnen Stellen ongejogeit.
StTiim ilc tiiiilici iusliliit. lölS.
43
SERMO DE TKIPLICI IT STK^IA
K. PATKIS MAUTIM LVTHEK AVGVSTINUNI
WITTEN BEUG ENSIS.
Triplex est pi'ccatuin, ciii iri|>lf\ ii|i|)(>iiitui- iii.-ticin, TcMitoiiifc frouiki'xt.
li Hill 111 i',-l cniuiiuilc, id est inanii'cslc iiiMliim, i|n(i(l rtiam ])otesta.s saecularis |iuiiii, iii tiirtmn. Imiiiicidiuiu, iiiwiidiiiiii , sacrilffiimii iScv. (iiinriiin ali()ua gladio, ifriu', ai)ua, fiirca, mta pleftit, iit in iure Civili, aliqua poenitencia Caiionica, iit siiii- plict's toriiicatidiU's et alia (|iic(laiii . iit in ini'c ( 'anonii'u.
lusticia liuic ctintraria est illa specics jiisticiac.
i|uae simias Salomonis, ])avoues et sicomoros facit,
15 qua rit, ut (■■ii-am lioniinihus bonus vir .sit et accu.sari uon ])08.sit, evadat<jui'
poeuas lejjis, c(>nse((uatun|Ue proniissa temjioralia ietris Ko:.\. Moses scripsit,
quod iusticiaui, quae est ex lege, si lionio tecerit, vivet in ea, et Ksaie i. Si
volueritis et audieritis nie, ijuna terrae eoniedetis. Talis t'uit Xaanian Syrus,
vir uiaguus apud duniinuai suuni, jier (pieni dominus dabat saluteni Syi'iae, iiij.
20 Reg: V. tales audti reges Israel et populus Israel, (piibus dominus dedit
bona temporalia et vietorias nudtas, licet essent iuxta idolatrae: tales Sama-
ritani, a (juibus abstulit dominus leoues, cum tarnen idola eolerent et dominum
deiuii siniul: tales Komani iuxta B. Augustiuum li: i. eiv. (piilnis domiuiw
dedit Imperium aniplissimuni. Sie solet et prineiiies ditare. Tales iis(|iie
-■ hodie sunt omnes, ijui ])oenitent propter pesteni, famem, bellum, aliave Haü'ella
dei, qui tune oraut, proeessiones faeiunt, vota sanetis vovent. Sie eultorcs
sanctoriuu pr(jj)ter corporalia et sacerdotes propter praesentiain ser\ientes et
religiosi similiter, et qui talia sin\ilia mnlta faeiunt. Et breviter, liae<- est
iustieia, (juae recii>it lue mereedem suam, et iu futuro mitins quidem ])unitur
3" quam criminosi.
Seemido uon deo sed sibi servit, nee est tiliorum sed servorum iustieia, nee est Christianorum proprie, sed ludaeonnu et gentilium, nee Christiani ad eaiu sunt exhortandi, (piia procedit ex timore poenai' vel ainore eommodi sui, uon aniore dei.
;Kiim. 10, h. C^c^ I. r.i.
JU'II. 17
'.'.'. ii.
26 Hie ciJtores A 27 pruptcr coriiuiulia fcl)tt A -ii piupriae I!
44 Senno de triplici iustitia. 1518.
Ti'i'cio tacit liyi)iicritas, suptTbos niente cortlis sui, twiKTarios iiulici's
x;itc. IS, 11. ;ilioriim, iit iKitot in Pluirisaou illo et Simone lepro.'«!.
1. SD. '^ .......
öKi. 3. 10. Quarto liano Ajxi.-itoliis (ial: iij. nialfilictani assciit: ((iii ex ()|)ti-ibus
legLs sunt (inijuit) >n\) nialiHliciii >uut.
Icleoi|U(' Cln-istiani, (lui actcniis Ihiihs sunt ditandi. non sunt cxliortandi '.
ad illain, sed dflun-tandi jidtiiis ad indiorem. l'ndc iKin est uaudonduin in
iiis, sicut Print-i]»(-'-- Saxuniac (icu> uiciria. diviciis, voluptatc ditat, i|uia irligidsi
sunt, Et si hat'c nun sint satis, nasi'utur adliuc unus luons argonti et pax
scrvahitur. Ipsi vidi'rint. an beiie id eis i-edat , ne sint lueiveiiarii. iSunt
cniiu haec pR^mia vilis>inii' iiuius et nialedietae iu.sticiae, jiertinens ad bene- lo
1. Woi u'7, dietiuneni Usalui et tiliorum eins. Hü sunt iactatores liberi lU'bitni Tlieine-
nitaruin. Sic deus luunerat etiani mala, quia sicut in ociüis hoiuiuum bona
sunt, ita et in oeulis liominum reeipiunt bona.
Alt er um est peeeatuni esseuciale, natale, originale, alienuiu, de quo
•i;i. .M, 7. psal: ]. Eeee euim in iniquitiitibus eoueeptus smu, et in peccatis eoncepit i5
sjciiiiii. 7,1V nie niater iiiea, de (|U(> Cliristu.s: Xon pote.st arbor mala fructus bonos
aii'iii. :., i'.i.facere, et Ro:v. Per uuius inobedieiitiam peccatore.s constituti .sunt niulti,
et per unius delietuin in onnies liomines in condemnationeni. Et hoc est
[)eecatuni qiiod facit priorein iusticiam esse nihil et malam et nialedietam,
Wiüitii. 11',:«. .sicut Christus ait: .\ut tjicite arlmreni bonam et fructus lionos, aut arborcm -'u
nialani et friietus eins nialos.
Sccundd, id peccatuni csl in<-nvabilc viriijus liomiuis, ncc ali(|nid liie
ffioiii. 7, i'j. valct lil)crnni arbitrinm, ita nt et sancti dicant: (iimd nnlo nialum, luic
|j; 35_'s; f'acio , et Gala: v. Xon quae vnitis t'aciti~, ps. xxwij. (Junniaiu Innibi nu'i
impleti sunt iUiisionibus (tc. -'■
Tereio, id est, (|Uiid omncs scnlinuis in coucupiscendo, irascendn, prae-
Miitiii. i;, •.';!. sertim obieetis praesentiluis , ut dieit dominus de oculo nequani &c. Jdeo
dixi esseuciale, (|nia per nativitatom c()ntraliimus et nianet semper, ncc aiiquando
transit sicut actualc, sicut fons, venenum :iut aqua salis naturalitcr salsa est,
sicut cKi'pus le|)r(>suni naturalitcr est talc et corpus caccuin sinüiitci'. non •'"
jiic cum lou'icis au<i.
Insticia huic (Minti'aiMa >iniiliti'r c>t n:l^ali^. c.-sencialis. oritiinalis, alic'ua,
tuni. :i. .i. (|nac ot iusticia Christi Inann: iij. Xi>i i|nis rcnatns f'ncrit ex a(|Ua et spiritu.
Jpii 1, u'. Jtem Io;ni:i. (iuiiti)Ui>( cum receperunt, dedit eis jiotestatem tilios dei fieri.
1. 3oi). :i. 9. Et i. Iiian:iii. (Jui natus est i^x dco, non poH-cat (id est non est peccatoii. '■'
afiMii, .'., LS j. scd ü-ciieratin dei ronscrx'at cum. \\i>: v. i'ci' unius huniinis iMsti(i;nn in
iimncs Immines in institicatinnein \itac. cl per nniiis Imiuini^ (ibcdicnliani
iusti con.slituentur miilti.
Haec est de (pia nujxr <lixi. (|Uii(l sit sors, ca|)itah', Iniuhnnrnlnui,
petra ncstra et tota substancia nostra, in qua gloriamur inaetcrnuni, ut m
I liii<|iiltl fcl)U .\ 7 piiiii'ipes lioilie (lens 1! II riienieiiiljiniin jcl)lt 1! The
jiiaiiit.'iniiii cd. Witeli. 1540 1.'! et ocuIis 15 :i9 capitale liin(lninentuiii A
Serrao de triplici iustitia. 1518. 45
Aiiostolus ait, (iiKirl vita no.stra abscondita ost omii Christo in Dco, et itiTimi: ^^''- ^•■'
...... 1'. liol. .^.si.
iit nii.s e.ssemus iiisticia dei in illo, et i. Coriii: i. (^111 factiis ost nol)is a dcnHSoi. i,:io.
iustieia et .sapientia et sanetifieatid et rcdcin|ni(>. et i. Cnriii: iij. l-'undanicnlnm 1 y.».:i, 11
aliiul nemo potest ponere.
Secimdo, iiaee llt liostra per tidciii, Ko: i. lustiis ex tidc vivit , et x. iiiuni. 1, 17.
eap. C«rde ereditnr ad iiisticiaiii. Hae<' ]n'r haptismiim eonfertur, liaec est fliom. hM".
ju'oprie ([iiam Kiianocliinn aiiiniiiciat , et 11011 est iustieia leois, sed iustieia
gratiae.
Tercio, iiaue qui haltet, etiain .si peccet, uon daniiiatur, ps. i.wwiii. Si ti. s;», ::n. 1" peeeaverint <fce. Hie e.st euiin filius delieatus (ut dieitur), (pii uou p()t<'st
ofVendere quiequid foeerit. J^sal. xxiiij. l'niversae viae doiiiiiii luisiiicordia 'l^i. 25, 10.
et veritas.
Quart«, per iianc tit hoiiio doiniiius oniniuiii, quia iustieia eins de eaeh) «i «:., 11 f.
pro.'ipieit , et hie iustieia et veritas oiiviaiit sihi, iustieia et pax oseuhiiitiir. i."> Veritas eiiim de terra oritur. Xam sine niiserieordia iioiiio est livpocriia,
sine iustieia inquietiis. Gratia l'aeit veraeeiu, iusiuiu. et vcru iustieia pai-eiii :
sed ea verita.s Christu.s est, lioiuo vanitas.
Quiuto, Ro: V. Apostolus dieit, quod Adam sit forma liiluri, .-eilieet ^liom. :., 11.
.sicut Adam uno peccato omnes ex se natos faeit, eodem suo pcec^ato jirojtrio, ■1,1 illis iam alieno, reos et dat (juod iiahet, ita Christus sua iustieia onuies ex
se natos faeit, eadem sua iustieia, ilHs alieua et inimerita, iustos et salvos,
ut, sieuti iüieno peeeato damnati suuuis, ita alieua iiixremur iustieia.
Et ideo essencialem haue dixi et aeteruam, <|uia rnauet seiuper nee
ecssat aliquando sieut aetuaiis, iuxta ilUid ps. exi. Iustieia eins mauet in •;:!. 1 r.', a. •j.'i saeeuhuu saeeuli. Soiiis Christus est aetermis: ideo iustieia eins qiUKjue
aetema est, et tarnen nostra. Haee est niiserieordia dei patiis. iiaee <;;ratia
novi t<'stamenti, (pia (hilcis est doininiH liis, qui iiusiant cum: in liae oportet
nos salvos tieri et milla alia. Aetuiim w. \oii est iiol)is tlatum uomeii sub 'Jivuinti. i:.,ii.
4, rj.
caelo <fec. ps. XXX. lu iustieia tna libeia nie, et: deus, in iioniiiie tuo salvum 'W. :ii, -'.
... . , V\. :•*. o.
3" me fae &c. Hoe est (|Uod dixi: XuUus salvatur uoinine suo projirio, sed
a])pellativo (id est non ut Petrus, l'aulus. Toaiines, sed ut Cliristiauus), sieut
ait loan: iij. Nemo aseendit in eaelum nisi (jui deseendit, filius lioniinis. tpii 5oii. :;, 1:;.
est in caelo, de qua nuper lacius dixi.
Tcreium ]>eeeatum est aetuale, (piod est fruetus oritjinalis. Haee
3'' sunt iam propria peeeata, oniiiia seilieet opera quae faeimus, etiam iusti(Mae
priores ante fidem, iuxta Apostohini Ko: ij. et iij. Qui alinni dn<e.s, teij)sum!'ti'i". -'. -m.
non doees, et itenmi: non est iustus, uou est iutelli}j;ens, et itenmi: eadein faeis;))|5"J ■';',"'■
<|uae iudieas, in quo euim iudieas teipsum eoudemnas . et in hoe au<;e(ur
inaium jieeeati oritriiialis, nee tamen ]iotest \itari )ir(i|iiü-- viiilms.
10 pcccaverunt A 21 iustos salvos 15 24 ps. ex. AB 27 iis, (|iil
37 itenmi fe^it A itcruni fc^lt A :JS coiidcnmas fc^U A et lioc A
4G Spvnio ili' triplioi institin. lölS.
lusticia liiiic ('(intraria t'st actualis, fluoiis ex fide et iusticia essenciali,
'■|?"'gy''{^-dt' qua Apostolns: Sicut portavinuis iinatriiifin tonvni &o. ps. Ixxxiij. Iusticia
ante euui ainliulaliit (id est coram oo iTuut insti in opere) et ponet in via
gressus suos. Et de ista nunc iatins diccnduni, ul)i diniissuin fnit ini]ier a nie.
Primmn, haec opera <iicuntnr mcrituria: nescio an intclli|j:ant, cfjo l'atcor ;, nie non intellexisse. Fides est nicrituni tutuin: \anissininni est, nt unus actus subitaneus dicatnr diffiius vita aetenia: i)|)iirtet, nt jiersona sit dioiia. Christus lueruit nohis et donavit, d(inat(|uc quottidic.
Seeunduni, ([uomodo ])ossit esse nicrituni, cnni tarnen (inmes saucti
"ti. i4;i, 2- pf cceut , inxta illnd: Xmi intre^ in iiidicinin cum servo tno, et Ciiristus: m
Siinttfi. 7, n. Vos, cum siti- mali. (t: l'iiuitlc iinliis dcliita nostra, et ]>. Augustinus:
Ve iidininuni vitac (|uaiituhicnnc|nc laudaliiii. -i i-cninta mi>cric<irdia iudi-
2. isov. .1. III. cetur &<: At nirsiis : Uiinsqniscpie nievcedcni rccipiet secundum snuni
:'. (SiRou laliorem, et iiij. licirum: Est mercos operi vestm, et (xene: xv. Ego nierees
i.»i'oi''iä;i. tua magna niniis, et Eccic: ix. \'ade, coniede in laetieia ])aneni tuxnn et liilie i:.
cum gaiuliii vinnni tninn, (|nia den placcnt npci-a tna. Immii caveat omnis
Cliristianns, nc iinqiiaiu incertns sit, an dco jilaceant opera sua (qui onim
si<' duliitat, peceat et perdit o]iera sua cnncta (i-nstraquc ialiorat), sed o])ortet
2. liov. 1, u' ut crcdat sese placcrc den, ut A|)ii~tiilii--: (duria im^tra liacc est, testiniuninm
coiiscientiae nostrae, (pioil sine criinine conversati sinnus in lioc saeenio, et -m i.Uin. 3, _■•;. iterum : Xon sie eurro taiKpiam in incertum, non sie jiugno ijuasi aerem s.Uifii. I, III. verhcraiis, et I'etrus: Satagite |icr lunin opera eertificantes vocationem vesh'am. Qui enim neseit aiit duliitat sese liene agere aut semper male sc creilit agere, semper peceat ac perdit vitaiii snam totam , qiiia non ex tide ne(|ue in fide agit. •>;,
(^uid ergo faciemus? (|uoiniidii siniul indicinni deprceaiiimnr et gloriain jietemns? Hcs])ondetur: Cliernliin adxcrsis vnltiiins uns erndiimt : liii enim vnitu sunt cimtrarii. sed jirospectn in |)ropiciatorinm eimveninnt. .'^ic iliac anctoritates contrariae iiitcr sc in ('liristn ciinenrdanl. Idcn opera nostra si sola asjiicias jicccata sunt, et ita iudicium tihi est deprecandnm (i<l est, ne nu sola sine diristn discutianturl, sct\ in Ciiristo conlidas ea placcrc deo, qnae ipsa sola placcrc nun pnssunt. ut nrat Ecclcsia. Ideo sive ])ecces sive non, Spr. 24, in. sein per tirmiter iuter<' siqier Ciiristuin et iusticiam illain naturalem. Sepcies ■;>i. 37. 24. enim in die cadit iustiis et tnties rcsurgit, et ps, xxxvi, Cinii ceciderit iustus,
non cojlidctnr: diiiinnn> enim snppniiit nianiim >nam. Sicut ergo (le('hristo ar. non delics duhitare, i|uin pjaccat, itii nee de operihus tuis , (|uin )ilaceant projiter < 'liristuni in (|ni) credis, et sie sunt ojiera talis fidei et gratissiina, licet apiid tc et in -cipsis indignissima.
12 quniifntnpnn(|iie laiutiibili, si reninta mispripordi'a uuliVctni- fc()(t A 14 (ienc: x!i. AI!
22 cortlficTrc H cortjini Ok'ci-c eil. \\ itcli. l.')4,". :!0 sunt fcl)lt AI!, ftcl)t nbcv C :!(; jila- ceiit, itji iiCf de opcrilius tiiis, ((iiiii icl)U A
Sermo df triplici iiistitia. 1")18. 47
'roreium, quae snnt opcra poti^^siiniiiu tacionda? Kcsiiondoo : Maxime illa, (|uaf proniovcnt iiisticiaiii capitalcni i't luiimimt oriu'inalc pcccatnni: idcn nnicuiquc est propria sui (ihservatio necessaria. «inia (iriiiinalc prccnimn iiiiiiin(|ii('nK|n(' alitcr et alitcr iinpiignaf. Ciciioralia sunt i>i-atii>iios, clccnidsv iiac, iciiinia, iinmo ]\(>: xij. niiiiiiiiiii ]inlcli('i riTiio, et alilii: Mortificatc inciiilira J';",'"..'"! vostra. Quia illa tcrcia iiisticia niiiil aliud (|iia('i'itiir, i|iiain iil |icccatiuii orij^inale {'xpuanctiir et corpus pcccati dcstruatur, et sie mcrituin sit i])sa regnaus iusticia, non aiiteni quod actus nicrcatur, scd proniovct nicritiuu.
Quartvim, pre omnihiis custodi te ab operibus abs tc clcctis, ([uia liacc
ui non piu'gant pcccata, sed pollnunt magis, ut sunt nnstro tempore^ cci'cnmuiac, (U'ationot-, voculae, ecclesiariun structurac. Tdco illa opera magis purilicaut quao dcus imponit et vocat: inde omninni sunt (>|)tima pa.ssioucs, coritudin<'s, penuria, igiiominia, mors, quia hie .solus deus operatur et limiio patilur, et perfectissime occiditur Adam, mundaturquc vitis Christus, et pahnes eins
i'' purgatur. Haec est enim via «iiiupeudii ad salutcmi, sed odiosa valde in actti, iucunda in fine.
Sermo de triplici pcccatn et triplici iusticia Unit.
9 Piistmlitc iil) nppribus A 10 fcroiiKiiiialae A cpremonlolao SPnfplcr (SnntnUiinn
t)om 5)lnv^ l'i20 unb M. LiitUciii Inoiibratioimm pars iiiiii in apdilms Adio IVtii uom ^V'ü 1520 cerciniiiiialia od. Witcb. 1545 1:5 haec sniiis oil. Witolj. 1040 11 vilis jetjlt Ajir ift ain xidfitig tjinjuflcfügt in pil. Witel). 1Ö4.J
?mm?mmm^mM3mmm30M
Keplica F. Sihestri Prieriatis ad F. Martiniiiu Ijuther.
^^
faft fllcidxu'itic] Umvcu l'utljevij P.csdlnlionrs iiiib finiic Resjionslo nd Silvpsh-i rrii'ialis Diiilogiiin im 3)nirf nii«iv~gaiicii'u; gh'id),5t'iti(^ tvofi'U fit- in ^liom ein. (^s iLHiv lunniieuiÜ'lH'u, bnfj niif h'i.Ui'vo 2d)rift ciiu' ti-vunbcvuiu^ fulcv'u U'iivbi'. "lUicvas ii'nnbtc jiri) nlu'v ,^uiiiid)|t nur gegen bie, U'ie ev meinte, auf il)n perjönlid) gevidjteten Vlngviffe bcö ^Ucfovniatove; mae l'iitl)ev gegen ben ,'\ul)nlt feinec' Siologö üovgebvad)t, Uuillte ev fpätev luviirfuu'iien. So entftonb joine llriilica ail F. Miirliniini Lntiiei-. VlLigejnBt ift bec- *|!vicva5 ^Ifeplif uml)v)d)einlid) Vlnfang 'JcDUcmlier IMs. 3Bir id)liefu'n bie-> am ben älinrten; (JikhI \ci-() Iu sulitiiilei- |)r(}i)av('ris Ina per ririiiriiiiiiaiii cilalaiii. |iiii|ie(liriii viiicliis. UHivin U'iv eine .^öinbeiitung auf bie Nova Drcii'lalis Veoö \. Dom ü. 'JiDliemlu'v finben. Vutfievn lonvb bie £el)vift nm 7. 3niiiinv 1 •''!!• in Vcip.vg ',ngelteüt; ev fel)vte eben lion feincv evften llntevvebnng mit 'JJiiltitj in '.illtenlnivg ',uvüef unb l)atte Ijiev 'Ifnft genmd)t. ;>\n SBittenlu-vg entfd)ieb mein fid) bofüv, bn|^ 'j.Svievii'? teinrv 'JlntU'ovt ',n Univbigen fei; nmn luollte in bein 'in'vfnffev bev 'lieplif unv einen lum bi'v SLUte bev Tnufelmönnev evlilirfen, bev ben SilDeftev fpicte. So liefj benn Vntliev nm lUitte ^nnunv \->\u bie £d;vift, lUof, mit einem fpöttifdjcn iiovU'ovt nnf beni litel oevnu'l)vt, loiebev nbbvurfen. '^n folri)ev (^leftnlt fcinbte ev fie beni '|>vii'Viv:' fetbft ,\\i nnb evmiiljnte il)n bvifflid), ev nunljte fiel) niel)t U'eitev mit feinen Seljviftcu liiel)evlid) nmel)en, fonbevn fiel) in bie ^)Cit fef)irfeu, loo e-j cinbeve Weiftev gäbe, alo bn ev beu l)eiligen Ibomac- eingcfogen.
'ilfll. i*b. i 5. ^'22. (i4ii. 'l'onius I. oimiiiiiH i)|i|i. .\l. Lntlicvi cd. \Viteliorj.{a(' 1"«4"i !l>l. rcxxix. Siljfiivt'c- i^ricflmd) IT S.xi. 2'c 11*. I ©. s:t CiSv. im Spalatiu liom 7. 3nniinv l")l!l|. 210. 211. f^7 iSH'iff Uli Spnintiit Uoni 14. o'iimciv löl!)). Erratii ct. a.rtfunicnta .Miivtini Lutcri.'* rccitata iVc. ]iit Kratrcui SilvM-stniiii l'riciinlcni lUiüin 1520) 3>1. ;!''.
Cbne VntbevC' "iHnuunt finb -Huc-giiben non bev ll(|ili(a bev 'Uvievac- iiuftevft feiten. Un-:- bat nnv folgonbe Dovgelegen:
„;)ifpliea. "is- 2i)lueftvi |i '|*vieviati'>. fncvi "iMiIntii npo= |i ftotiei '•lUngiftvi \'lb. iV. lliav 11 tinnm Vntbev Cvbini'j || (h-emitavum. ,'• Scivnntev ein ■<öoI,(fd)nitt. litelvürffeite bebvurft. 1 'iMcittev in Ciiovt.
Iitoll)Dl(id)iiitt: (<-in '■,'lpoftfl mit lUu'i SdiUiottern. Tniit l'oii 'OJiavtiii l'niib-jbfvg in Vcipjii].
Ro])li('a F. Silvostii Prioriatis arl !•". Maitininii f.iitln'r. 4fl
WKrin ipiv IjiUu'ii baviii Icbifllid) fiiioii '^llibvmt bor lunt Viitficv bfiuvt^tfii SluSgobe mit '-Befciticpuirt Ifiiii'-j '-i>DVHHn-t'j. '•Jhiii fiil)vt lumv 'Iniiiii'v Aiuial. lypoyr. IX ©. 125 '•)iv. 17;! und) Catai. läihl. Kapp. I p. .S 1 luui) cm: .Sviv. Prieratis lii'plira advciiiis Liitlicrinu lö'Jn. 4.", iiibcfi fciiu" 'iM'id)vcilniiu'( bi'-j 2itc(*:- ift fid)rr ungenau, unb bic onl)Vf*,^al)l bcvul)t ini'Ueidjt nuv auf '■iHniuutl)uu(i. iiiblio gvQpl)i)d) gän)lid) uubcfaunt ift bcv !jvuct, lin-lc^cv in '-t?a)rl fr!d)ii'ncn, unb bi'ijou 3o()nnn ^vobeniu» in ifincm '^vicff an Sutln'v boni M. [Vi'tnuav l">lii (Tom. I. oimiiiim opp. ed. leiiae 155(5 iil. ccci.xx.M.X'M mit ben Sßovtcn gcbcnft ; linprcs- .^imiis Replicae Sylvostriiiac Ircci'iila lanliiiu expinplail.-i ; caiii in'üaiil ddcli oiwssc lilii |)osse.
lUit bem '.liovn'Pvt bc-j 'lunin'nintov-:- l'inb nnc- pin-i 3oiibovbvnifi' lungi-fumnu-ii, nämlid):
A. „Sicptica. ?i. £i)lnc= ]1 ftvi '|lvieviat,-., facvi 'lialatij "}l\w= jj ftolici ^DJiagiftvi,
5(b. ff. l'iavtinu \\ *^'ntl)i'v Cvbini-j P-vcinitavH. " Tovnnti'v nud) Vutl)ove i>ovliHivt. litclvüifiriti- bcbvucft. 4 '.IMattev in Cnavt. Sriirf Hüll l'JoIrtjioi Vütthfv in Voip,(iii.
B. „iScpüca. r?-. Sl)hu'= || ftvi '4-U-icviatj , facvi "Inilatii \'(pLiftii= 1| liri Wagiftvi,
^^(b. iv. lUavtiuum |i Vutfii'v Cvbini'j (vvnnitavii. " Xavnntcv nod) V.'ut^fv^ 'i'oviyovt. litolvücffciti- bi'bv\irft. 1 '.JMiitti'v in Cnnvl. i'lu'j bfviplbrn Cffiiin loic \.
.\ unb B untevfdjoibi'n fid) im onucvu nur ovtt)ügvapl)ifd). (vintn bcv bcibcn 2vucfo finbfu )riv ()öd)ft ungenau bc)d)vicbon in '|.Hin,U"V':' .Vimal. lypogr. IX £. .sl' ^Jiv. 140 unb bavauc-, U'ic gcnuilinlid), an)tanb-j|p>j übcvuomuicn unb aU bcfonbcvc 5(u«g«bo tlCV^fid)nct in .M. Luthcri opp. lal. var. ar^-. eil. I''r]aiiij. II <B. '■>.
llntcv bcn '-l-^aidcv Sammlungen l)at bic Ücpliia. jcbod) obnc Vutticve 'iiov-- iDovt, nuv bic üom Vluguft l">l;t '.»M. i ij-' i <;•', U'al)vid)cinlid) nad) bcm llvbvurf, abcv cttpae fcljlcvljaft. "JJlit bcm ".iHunuivt h(?: ilicfovumtüve ftcl)t fic in bcn ©cfammt- ouegabcu Witclicigac 1545 I i^l. m.xxxv'' di.xxxviii", k-nac 155tj I ilM. i.xi'' i.xiiii' unb Krlangae. opji. lat. var. arg. II S. ti8 7S, foiinc bei l'öfdjcv III S. 892 ff., unb in bcuttd)cv Ubcvfctjuug bei 9üald) XVIII Sp. 2(i(i 212: und) SBfc^cv "^at c-j and) einen ältcvn bcut)d)en Tvnif gegeben.
2Öiv folgen bei unicvcv Icvtuncbevgabc .\ unb bcnntjcn an oiu^^elncn Stellen bic Vceavten bcv '^afclcv Sanunlung.
Siitl)CV5 aC-evte. 11.
50
Ttopliea F. Silvpstri Pricriatis ad F. Mai-tinnm l,ntlipr.
Replicii F. Sylvestri Prieriatis, sacri Palatii
Apostolici 3Ias;isti-i, ad F. Martiiiiini Luther
Ordiiiis EreiiiitaruiH.
MARTINVS LVTHEK OPTIMO LEC'TOKl SALVTEM.
118 Sylvestri iiiei Replicas tibi, i)j)timc IcM-tor, ciiixc cdni- mendo. Cdiiuiu'iKlatioiR' cnini niinini in modiini iiuliuent vel iioo iKiminc, ()U(k1 luinas iicscio quas partiuimit. Ora, quaeso, pro ij)sis, iio ahoi'tiant. IJciic valc i't TlicdldiJui-iiiii ciiisniodi iniscrt'rc.
Sacraruni litrrainin |irofcs.sori Fratri Martino Liitlicr
Ordiiiis Heremitaruni l'rater .Silvistci' de Priorio
Ordinis Predicatiiruni, Saeri l'alatii Apostolici
INIarcister, Salutem.
Halvuiii tr esse optarim, INIartinc oharissiiiic: cniii resolntioiic luariini i:. positioiuim ctiam tuam responsioucin ad nostniiii Dialotriiiii (■x<'('pi. Ciiia ox rc, otsi me acritt^r et quidt'in artitifi<isissiin(' taiigas, itcni ctiam piiiifjas et (|uaiita claui fieri ]iotiiit cl(K|UCiitia et vi dolioncstarc fjtiaesioris, (|iiia taincii tiiuiii s|)iritiiin Pontifici sc snhiicicntcin priiiio ociilornm conicctn iociindissiinc vidi iicc lum conclnsioiicin, qnani licrcticam notarani, rcvocatam, ju cor iiionni adoo in tc düatatiini est et anioris dulct'dinc cominojitum, iit alind cxtnrharc mc dcindc |iotucrit nihil. ( 'nni laincn liinc nie in ea, (piac ad nie dcdisti, totnni contnlisscni, (piac in mc et in mca dieta tcla adci;cris, et (|nanta latcntci' ailc, tantnni smn niiratns, nt in mc expicri miracnlnm nec|ncat, adeo nt , cnm onnii sis arte et eolore rlictoris nsns, ipsam (|no(|ne ■_.•, arteni liae arte caeiare \dlncris, nt tc asirneres nolle in io(|nciido mi'is ai'til)ns nti, einn posses , innno ali(|nando mc ctHnxisti inc|)tc, nc pcrfi'ctiis lictor lialieri |)ossos. Sed missa sint einsmodi: dieaimis vcro, (piod, cnm dieta mca ntcunqne momorderis et pnimeeris . in mc lamcn omnia ]xmio tiia tela eoiiinrant, me petnnt, et quidoni contorqnentc mm tlieolooia, non |ilii](isoplii;i, :iu si'i] prae))()lita et astutiis assneta riictoriea, qnae \-erl)a nmltnm, vcrilalcm parnni cni'at , modo |icipnlai-es ani-c- inllcctal.
1 - Kl Ubcvjtiuiit iiiib l'iitliciv U'iüvluovt l'toljcii in boii «oiibi'vniiScinücii auf bcv iitcljfitf.
Heplica F. Silvestri l'rieriatis ad F. Martinuin Luther. 51
Eil proptor, cum loiiüv |)]iira in nie (juaiu in nu'a dicta siiicnia iccoris, nunc ea, «jiiae in im-, propedit'ui ven» ea, qua«! in nica dicta iariila vil)rasti et contoi-sisti , vcritati.s niuniniine ceu scuUt tectus reiiciain, co vol niaxinic (|UO(l vehementer e.\«j|)teiu speeiilative dunitaxat teeniu ajrere. C^iiDd e(|uid<'ni . nuix aijgrediar, (juanipriniiim seilieet ex conunentariis illis, in (piilms nie submei-sisti , eniei-sero. Ita vero optarini liaec niea dieta eai)ia8 nt nun in spiritu .superbiae vel iraenndiae, seil exensatinnis juitius aedita et ])laernin()ne etiam iooi gratia, .salva seniper eminente seientiae C'lirisli eliaritate, qnae visa tua ad Puutitieem iiumilitate, item et observantia (modo non tiuga.s) nuper
1» in te mea ex mente pullnlavit. Cum enim nieum velle .sit Pontificis (ut par
est), si Pontifiei consentis at<|ue eommunica.«, itideni teenm faeiam necesse
est, quuii(|Uam tiieorii'e bellum injjeus, .-aiva |ut dixi) eliaritate, milii teciim sit.
Igitm-, ut praeterniissi.s exordii> re ipsa cxordiar, inpriinis nu- taxabas,
(|Uod noster ad te Diidoj^us su|K'rcilinsiis sit et traetatii tun pi-olixo (ne tuis
li verbis usus dieam 'xerbosissimo ') pene eonliiiiu' in nie iiupiniris, (|U(id bili et eft'reuata eolera aff'eotus e.xeanduerim : ipiod <|u:iiii iusic et iuei-ito id asiius, ex his paueis aeeipe. E}ä;o enim, quan(|n:iiu \\r\>'\> et orl)is doiuini uosti'i spoutaueo mnnere Inquisitor ae perinde sive nrdinarie sive delejiato iure in.spectantibns atl tidem iudex, ad te iv.sponsa dedi non projUer te tantnm.
•j,i quin potins propter alios vel maxime rndiores, in (piiltus tuus senuo seiisim ut eaiieer serpebat, non seeus (|uam eonti'a Donatnm ant Faustnin aut Mimielienni. Adeo tua verba Hhomanam Keelesiam, item et Khomamun Pontificem in priniis, unmiuni iudicio «rraviter imjieteiwnt, ae si talia in lueeni dedisse.- (piasi mox ad lioliemos commiuraturus aut masrnuni ali(|Uod
■•-, ao lat«'Us adiine seisnia propalaturns. Ka propter >iimu!os ae ckiMis tuos simplicium jp'atia et imiversi pip|>uli ( luisiiani, nun anteni te pri>|)ter, retun- deudos existimaveriin. Kl uiiiil co miiuis, cinu non ex bili et colerae tervore (ut astrnis) sed dei zelo inprimis et tnendae \eritatis uratia ai- denumi inter- veiitu fidelitatis, (jUiUii Klidniaiiu l'oiititiei iureiurandd inli, ad te in-evissimum
:ki dialogum aedidissem, inprimis eiim diseutiendnm per eos, ad (juos attinet. euravi, ne forte gravius (piam ])ar <'r:it te inqjetivissem. Adde quod tni ordinis uomen, eui meo et omiiimn iudiein plnrinmm de<leeoris ei"a.s allatnrns (utiuam autem faxit dens f'allar) subtieui, (jnod ntl(|ne, !-i (tolerieo humore efferbiii.ssem (nt seribis), non effeeissem. I)eni<|ue, nbi per viros t>i-aves
3.i probata sunt mea, in lueem dedi. <iuid ert;i) malivoieiitiae \el. ut ita dicani. excaudescenti.s colerae toties me ai^iiis. qui niliil non diseusstun, non probatum. non laudatnm jirius exluleriin? Tu vem, <|ui vis, nt (bristuni in le detonanteni audiamus, vide i|Uam modelte, (|uani htnniiiter, (|uani eliarilative, (piam reverenter Magistro .saeri Palaeii scripseris, ijui ;id nie deiionestanduni ex
*'< sentcntia et ex eomparatione, qiianta potuisti art<', eailiditat«-, mendatio usus, tandem cum nihil tibi ultra ex-omendiuii stiperesset eomminatus es, (juod nie imposterum tanta modestia non exeipies (te enim, ais, eohibuisti), nisi armatior
4*
52 Keplica F. Silvestri Prieriatis ad ¥. Martinuiu Luther.
me iu harenam contuler«. Et quidein interiin, (juia de aniiis seniio se iiit\ilit, in hareuam hi^ telij: instructus desct-ndain, deu ducc et eoniite veritate, (jikkI, nisi te omniuin iiidieio stravei-o et ilemonstraro ((|ii(id taiiien tlieologice dietuni volo), demoiisti-avero, iiKjuam, ([iiod tna dicta liueresini coniplicaiit, noln \iviM-e. Sed de hi.s nuue sati.s.
Deinde vero toto pene lihello tuo iniseris, (|Uod nihil proheni, (|ii(id (•Ulli Tlioma iiieo iiudis verbis utar. Qiuid ((iiaiii iust<' faeias, eunetis iiiea iiitiientibus liquet, (juijipe tjui et in exordio et in calee Dialogi apertissinie docui, me nihil aliud tune effioere volui.sse nisi jiositiones contra tuas positiones in ])nl>licnni affen-e, simnl ut cavere didicissent sinipliees tuas falsitates et m a te t\ia lundamenta extnrqnereni , (pii itideni undas tuas positiones nohis intuleras et adeo aniphibologicas, nt ])erplures in earuni ])laei'is(|ne nihil nisi praesumptioneni et audaciam et einsniodi intneri possent. Hoc autcni ex parte feci, quia iinllus est tani insanus, qui nosti'a oonierat tuis et non jirae- ferat. Item etiani tu in pi'dliatiimeni tnoi'uni niaximani pharao-inem edidisti, '■■ in (pia liqut't, (piid valeas verc et (|nid tecnni, in (pia ctiani divina el(ii|ui:i eopiosissinii' (juideni, sed tanien niore deelani:Ui>iiii citas, et adeo sapieiitci-, ut pene niiiil |iri)p(isit(i et institnto tuo attineat. Sed ne(|Ue iilnd miracnlo ailscripserini , (|ui])pe ipii ine et Thoniastros (nt tuo utar irrisorio voeabulo) et Thoniani ipsnni irrideas et erimineris, (|Uiid distinetionibus assneti bis ■.•» erebro ntiniur. () niagnuui Thomistarum iledecns, innin) niaximani «jloriam! Tu euim, ((ui tna iloctrina inundnm te innovatnnnn putas et eversurum auti- (|Uorum monimenta, dum scri])turas indistinete intelligis, quasi nihil e((ni- voeationis aut analogiae eoutineant, conseqnenter aut<'m eont'nse intelliii'as et seribas et doeeivs necesse est. Qiiod uti(|ue ista tua magna pharagd |>i'obarit, v. in (|na tnis dictis ita edhat^rcnt (ua ipiac citas tcstiniunia , sicnt catus (>t simia Iti culeo. Tibiqne propt^'rea vei'uni est ijlud sopiiisina 'niliil et ( 'liimcra litigant in sacco ', tuac scilicef conl'nsac pharaginis.
Iteruni antcni atipic itcruni et ad nanseain rcpclis, qnud siin v<'rc 'l'hoinisla et Aristiitelicns, et ipidcl praeter 'l'hdniain nihil nica verlia rcddleanl. ■■■" C^Udd e(|nidcni, <|uandi( ad te scrii)si, d|)pdi-umuni et satis mihi liiissc astrnxcrim ad tii)i in nialedietis contradicendum. \'isnrus es autcm evestigio , an ego (|UO(pie, i't tbi'tc Idugc melius (piani tu, mamnn fcnilaf snbduxcrini, et an sini purus Tliduiista vel lurista aut Canonista aut l'anii.sta aut ccrte Suphista. (^naiKpiam etiam si divum Thomani solum f'aniiliariter novissem, non ))lns :;'i lusseribereni probm, (piod me et (|uideni verissimc TlKtnustam vncitas, (piani CGCUS prins, deinde hnniiie decoratus a Christo l'hariseornm maledictiduem 3oii. 9, 28. asscripserit , qua J'harisei Joanne enangclista teste ei maledixerunt dicentes: Tu di.seipulus eias si.s, id est lesu Christi. () maledictidncni et dbprdlninm singidare, esse discipnlnm Christi ant etiain divi Tlidmad ciiins ddctriiia. i"
li; liiiniMt A 22 te tfl)lt A JT mtiimi fflilt A
lU'pliai K. Silvestri l'iiciiutis ml K. Miutinuni Luther. 5,'5
velis uoli-s, per wck'.-^i.uii Rliuiminam crilmita est et |)n)l)ala uou t|ua,si Caiiouica, sed tan(|iiuin luoribus et tidei (Aitliolicae etjiilVinni.s, et quam Siimmus Pontifex lunocentius excepta scrij)tura Caiiouica docti'iuae sauctonini oniniiun antefert, diceiis: Huiiis saiicti doctoris tiapientia i)rae caeteris exeept^i Caiiouica haliet j)n>))netateiii verbonmi, luoduiii dicendoruin, veritateni seiiten- tiarimi, itu iit iiiiiKjiiaiii (jui cuui teiiiiit iuveiiiatiir a trainite veritatis deviassc, et qui eiun iiiipuguavit sempcr fiiit de veritate suspectus, (^uid ergo contra Thoniaiii faciunt praesuniptuoSDnim et scioloruni latratiis? Vide, au tiuis Ordo peritioi'cin aut saiictiorcui lialiucrit, t|neiii se(juari8, (|iiiuii uiaguus
10 Bizarion • eleganter oructaverit (li\uiii Tlioniam inter sanctos doctissiiiiuiii, inter doctos sauctissimum, iniiuo teste veritate, ijuae Clu'istus est, heue scripseiit, uisi torte mihi Augustinus obiieiatur, sed oporteret prius vestra iurgia sopiri. Tu vero postei^t« non Thouia modo, sed doctore alio (juo- lihet, (piaiita vis sanctitate prae)>i)lleat, ad prohandum, (piod Ronianus Pontifex
ü decenieudo de tide et nuirihus ))ossit errare, inniteris bacido hariiudiueo tuani 3oj. sb, 6. uianuin terebraturo, sciiieet Abbat! Siculo,'^ viro olini rebelli et scismatico, (|ni iii Basilea, uhi hasUiscus pulhdavit, piieuni ini(juitatis enieruerit, (pii etiaui, queiiia<huoduni Sathanas in omni sno opere siiam aiitiquam snjier- biam redolet, ita et i))se in omni sua doctrina redolet siuim scisnia, ex
:;" qua re cogitiir interdtim inejrtia.-^ docere, cum secuni non habeat veritateni, ipiae etiiun a te in hac re in tuani tui<|ue Ordinis ignominiaui proscripta est. Xempe ait, (piod Poutiiice miLxiiiio et eoncilio de fide dissidentÜMis ei staadum esset, cuius rationes e.ssent melioi'es. O irrcfragabilem viriim, cui inniteris irriso divo Tiioma in re tanti monienti, apnd (pieni ecclesiani
:. iusuiKcieiiter iiistitutam dixeris, ipiippe <'uin evenire jiossit litigium, (juo<l eeelesia terminare non possit! Quis eniiii inter Pontifieem et conciliuiii iu(h- eabit, utrae rationes sint potiores, iiisi aut ideni sit iudex in causa projiria aut infideles vel ecclesiani nniversaiom indiceni (mm tuo Siculo facias, ac periiide al) extremis terre onines vetulas convocemus, ne iilae desint apud
»I quas est vera fides. Sed quia eiusniodi ad aliiuii traitatuin attinent, missa siut. Adiicis et Gersonem in tui munimeu, (pii et ipse de potestate Poiitificis pessime sen.sit et scripsit, non moilo apud Thoinaiii, lumen miuidi, sed apud doctores tui ordinis et apud Canones. Hi doctorelli, cum te faciant de Rhomana eeelesia süperbe seutire, et niulti alii, (|ui aecpio aninio non Cerunt
3'' eani esse cajiut ccelesianim, sunt til)i, Martine trater, iiiultorum eiTatiunu causa. Quid auteui miruni, (piod Tliomam nihilipendas, eiini et Aristotelem ipsum, quem tota natura (ut ita dixerim) miratiir, et cuius veritate Boetio teste nihil clarius, et in cuius doctrina sive in logicis sive in physicis sivt' in moralibus hacteuus sit mdla inventa falsitas praeter id, quod uon certe,
M 3>ciiiuiüii. -) "Jiifolau-; bc lubcc-iu ober bc Iitbfärtjic- , icit li'M (ft,?bifcl)Ot üon
*4.'ütctmo, bnljct gelob IjiiUd) l'anormitanus gcnaniit.
54 Replicii F. Silvestri Prieriatis ad F. Martinmu Lutlu'v.
sed «.Mulem teste dubitative de nuiiidi aeteruitate sensit, tu adeo delnuiestas, ut tuis debei-es verbis embeseere. Reliqmim est tTgo. nt te aiietore. (]iiasi altero Archita vei Piatone ant Pithasora, non Tlioniani modo aut Aristoteleni, sed doctunini iimni\un (pii i-t'l<'brantin'. citiii asscriptortini caelestilnis, tum etiani noii asscriptonini, scripta in melius connnutemns, quasi neseii rernm ' incon.siderate seripscrint et pontitiecs inaniter indulserint veuias. (_)ecurrit nunc dictum illud tuuni, (pio uie cum crijitis divae Pudentianac aut egi'egii niartyris Sebastiani irrides, ipiasi cun bis vul^d opinionibus sini jirobatunis, ({Uud ecelesia ]ici' venias concedat animarum liberationcm a puriiatorio. Non citabo antra \cl criptas, sed autons tales, quos si negabis, nciraberis et i" danmaberis. (Juam \rrii tu >ubtilitcr probaveris tua per C'Iementinam citatam, propediem vidcbi>. lUud tarnen uou silebo modo, (piod rcvera cgrcgius apparuisti Canonista. it ipii nnmium sanctorum doctrinas aspernaris, inaesti- niabilem et innncusam molem in glosula, et <|nidem male iiitellccta, fimdasti.
Sed ut dimittam Thomam et ad pi'opria ]iie convertam, crebro mc '•' adulatorem vocas, (piod (piidem purpirr (■rul)es<'o, tibi tameu aliorum gratia res])onderim, c|Uod ca, <|Uac <!(■ I'ontitiri' maximo scri]>si, miuoi'a ■^unt virtu- tibus eins personalibus. (um auti'iu verum protulerim (teste clero et populo Khomano ac toto pcne orbc), qua tcmeritatc de iutcntione inca iudican' ])raesumis? (^nin et jiartes meas eui, si te im|)etercni: ]\intificem, eui tidem -'i' ex Christiana religionc et ex pro|)rio iureiurando dcbco, reieci. Au non ac(|Ue licet mihi euui \critate ad dct'cnsioncm lau(iar<' Pontiticem, quem tu, quantum a<l tc attiiM't, graxitcr tiiedasti, sicut et tibi cuui falsitatc bene malc- dicere? In (|Ua rc oinnium. (|iiii- uni|uani Ic^rrim, palmam triumphumquo rcportas. (Jn<id autem (hci-^ pei- (Icrmaniam tiiam id dici, scilicct (piod -'■' adulatori<' docucrim, i'cspondco mi- tibi illuil non crrdcrc, sed jintius <|Uod mea scripta et in liac rc et in aliis maioi'i houoi-i et rcvcrcntiae in (Jci-mauia sunt quam tua. rt Forte <|uam esse possint : probaxcrim ista tiicillime et de meis in Sphcra ai- Tlicorieis conuncntariis et de aurea rosa et Sijvestrina et epitiiomate ('api'coli, <|Uim| Lipsi- ex legatu puiiiiee IcLiitiir, ut aeeepi, et de :"' aliis, nisi timerem. qilod supcrbum ant \anum me aeclamares. N'ided autem nmie te iterum (|uerclis agere, quod te I'nutiliei iuvidiosum ctlieiam. Sed utiuaui tua scripta et tunm alii|uid. i|Uni| laeeo, non le i'dutitiei laiituiu, sed nnivcrso orbi Christiano inti'usnm 1('cerint I l\<;ii euiiu men uiore, si vere et humilitci' senseris, pi-o viribus tc iusabo, uee xaiia lu(|Uor. lugiutem ii;nein ■'■' palearum tiillieuii-^ emicitasti , et mudu dicis. ijuod >ileu<iii te eripei-e hiue ne(|ueas. I'tiuaui le scii'cs eripcre l)ouis et (iuleibu> veri)is! sed (|U(id deteriu^ dixerim, ad priorum excusationem unva e\(imis (^t (;il-a et --caudalosa, (|uii)ns tainen niveum seutmu apponis. qu;i--i Udu a>>ei-ti\c -ed disputative lo(|uaris, ai" si leve et non gra\'e |ieeealuui -it. lalia ex dubietate dispulare et deiude
II (^iiiiii viTo A j.-l Ifjjerfiii A :!7 tc ^sinc■^■t■!J eiiiiuiv ^iijtU'v «nniiiiliiiifl
lü'plioa F. .Silvcstri l'riuiiatis ;iil F. Martimini Lutlicr. 55
to iid ihtunuii coiiciliimi , (|iiasi ad siiiji'ulan' pracsiiliiuu , rcdiicric, i|iiii(l ic tiuis ille scisniiiticus ' t'ortc dofiiorit. Nee taiucn intfrini vulu l^lminaiMiniin uie scelerum j)atn)nuin vociU'.s, iit iiittTropiiido iniiuiris, scd iiiafiis si lihi't Klioniaiuu' doctrinac 11011 |)atriiiniiii (Hiidciii scd profcssorein nuigis et ])n) ■ virilms tlcteiir-orcin.
Sed ut Dialugiiiu nu.strimi pro-swiiiaiiiur, scribis te uesciiv, an aliiiin in Italia ot aliiini in (temiaiiia liabt'aimi.s Tliomam, (Hiod scilicot cgo dissciiliani al) lii^, (jui sunt in (itrniania, iiieis: sed liac in iv liaiid tibi credidcrini, quippe qiii jmtn, (|U(k1 alios e(|iu' ut nie t'alse cites, et sicut no.stra ita et
i'i aliena prave intclligas, sive iiiiieiiiiini sive att'eftiiiii einsce causam piitarini, et (jiuie te reete iiitelligere intieiari n('(|iiis, in (ibli<|iiinii d('tor(|iies. Et iie nie ad aunts loqiii putes, verbi causa uiuini ali(|uid in incdinin dcdncain. Kcvolvc, oro, diligcntiiis, si liibet, verba luea et diligenter adverte, an c.x bis iialieri possit, ipiud pauperi sine veiiiali peccato eleeniosiiia negari nun ])<jssit, 11t
i^' mihi f'aJsü ascriliis. In i|na re grandi verbositate nie iuseqneris , cum non Silvester sed Martinus ilhid süuiuiarit. 81 me intellexisti, qni iihid nc cogitavi qiiidem, cur cimtra me tot mendaeia couvolvis? Si vero me non intellexisti, ingeuio sobriore lectioni et studio te addiee. Inipingis (pioque in me mifa- biliter et de pliihu-giria et de ambitii dignitatiim, (juod eius rei gratia adulatoiiis
211 verbis ap])laiidaiii, ad quae aliud iiiiiii dixerim, nisi qiiod mei eordis sccreta tu forte cxploratioia tenes quam i|)se teneani. Si tameii de dignilatibus agitui-, scio me iuveneni episcopatnm cum sexcentnni anreis reiecisse. Forte anteni ex sencctute delirus aliqnando potero a meo in.-titnto, (piod (jiuub'a- gintaseptem annis et eo amplins in vita regulari virilitate tenui, moUicic detlecti. Sed nee officium ipsuin, (|Uod Domiui nostri munere proseqnor, me aiit (piesivisse ant appetivisse seito, sed tantum gratias egisse. Brevi antem, si advixero, nie tibi et mundo ostensm-imi dixerim, quod in niediis gl()l)is flammarnm cum deliciarnni et divieiiirnin ttuii etiam dignitatum et illeeebraruni iieque tactus sum neque afflatus. 'I"u vero ais, (|Uod Clu'istum in me ioqnenteni
SM nun audis: sed ne(|ue ego voceni eins aiulio in te praeter uiiam, (pia te l'oiititici prostravisti. Sed aliud (|iiiddani in te niUii garrit, unde ant in neutro nostrum Christus loqnitur aut alter snrdus vcl obaudiens est. Oremus Christum, ut sermones eius intoiK'iuus. Scribis autciu nie ex suggestionc l()(|ui declaniantiuni venias eoruuKjne me exhiixTe patronnm. Sed (|nain longe in hoc (]no(|nc a
35 veritate aberres, novit cnuniinii praescius deus, eum ne verbo (juidein, nc 'apieil)us' dixerim, (|ui(lquani a quovis corum excejH'rim (vivit dominus), quin eos a ])rincii)io nünoristas pntarini. Ad id vero, (juod me de liaeresi Donatistarum notas, cum dixero, a (pio sit dispositio ad dei gratiani ic(|iiisita, poteris verum ferre iudicium. Ximc \ero te ante conqiletum (ut aiimt)
*" euaugelium coiisiguasti. Petis item, cum <|iia Flcclesia de conceptione virginis
') ^Jiifotaiio bc iubcc'co.
5(i Ifi'iilica F. iSilvostii rrieriatis iiil F. .M.iitiiuuu liiillier.
-ciiliaiii. Dicu auK'iii inc nociii' nmi i|ua, tTt'dfri' autcm <huk1 cuiii liluniKinM, i'iini ex scriptis eins milii iiica sciitcntia Huat. Cum vcm di'cisa ivs t'iR'ril, sfiani t'uin (|iia. Interim aiitem credam c'iim dueentis sexa^inta sex doctorilni.-.. iMiorum nonniilli sunt ordinis tui : te autem eum tiio olim seismatico^ relin(|uam i-ivditiu'uni, ut iilacet. Adiieis, ut nil odiosum diinittas, et de Rt'uelu'liuo, • i|uasi (ii-do ])niedifatiiium ilhnii insecjuatur, et uon universitär Parisina et ( 'i)l(iniensis et caeterac. (iui,~ aut<'m eum tueatur, veritas an Helirei an ( 'risostiinnis an utri(|ue, uesein: unnm tamen seid, (|U<>d offieia niea, <|ue sunt viri iusti et miseriecirdis, ignoras. Asscril)i> c|U(M|ue milii, ([Und Kntellum me esse etHnxerim, eum eoii Dareta tantum et hoc t;Tatia (istentatiunis virium i" et nrovocatidnis in puanam Udniinarin). Xime autem tihi illud Hieronynii ad Augustinmii dien: Mementn Daretis et Knteili, Entelimn aetate liravem iuventa levis Dares in vanum risit, statim puenas daturus. Serihis jxistreuKi, me pro voto med tiieultatem haptisiuidi te assumere et ((uaecuni|ue animo mei) insederint noniina imponendi. Sed revera numen tuum ]triipriinu ego i' nnnijuani extnli. Etternnt veru illud passim tui Ordinis patres. Sunt <|uan\ plura alia (juae in me tela eontonjues, Martine: sed iam animiis indijinatur, lias res sordidas evnlvere, praesertim cum non amani animo, sed plaerMi|ue iocd, ]>]ui'ima inter exeusandum ]irotulerim. Interim me aeein^am ad dieta tna (juam plurima explodenda. Ord autem te, si ("jn-istum amas , ne ]>lus -'" sapias ((uam npoi'tet, sed ad sdlirietatem , et c|uani eepisti viam peraml)ules iuiriter et perseveranter. (^uod si t'ereri,^, iintn, <|no(l etiam in me sis :nidituru> Christum l<>(|uentem et tiirte Svlvestrd. (|Uem nunc Imrres, lunc amienm tidelioreni hai)iturus es neminem. Vale.
F 1 M S. 25
M e. 6. V).
C/s^C/ v^'v / \^ v/ \^v / \^^^^/ \>'^/ \^-/ \^
(£'inc fur^c Uutcruiclfmif^, mie mnu liciriitcit jüll.
löU).
©eorg Spalatiii cv()oltc fid) in tf)Cülogijd)ou Singen oft ;Katl)';' lu'i bnn ;)JcfüvniQtor. "JJloIjrntals I)atte er il)n id)on um „eine tVovm ;,u bcidjten" gebeten, bod) oijnt ßvfolg. l'utl)er« „fiir,}e (nflftiung bev n'f)» Gebote" ubev ..Instniclici pro coiifessioim |ieccatuiiiiir- inüd)te ieiiieni ;\\v(di: nid)t genügen, o" vUtteiibnvg nun, njo bev ;Kefovmatov ]n ^Jlnfang bes :oa()ve-5 löUt mit IHittili uertianbelte, fd}eint er bcmfelben bcjonbevs jugeje^t ju Ijaben. 'Jiad) äi>ittenbevg )uriicfgefe()vt, mQd)tc fid) l'utbcv fogleid) an ben neuen '-i3eid)tuntevvid)t, ben er lateinifd) abfafete; bereit« am 24. 3^i"iiar fanbte er il)n ieineni ^-rennbe ^n. IHuf eine 'iierbiient^ lid)ung ber «djrift mar es nid)t abgejeljen geun-fen; fie unirbe jebodj bielfad) o6gefd)vicben, unb nod) im i.'aufe bes ^ia^res crjdjien, uieUeid)t non Spalatin ielbft ueranftaltct, ein beut)d)er '.'(uejug aii-j il)r gebvucft niitev beni litel „(*inc tury UnteruH'iinng, ii'ie man bcidjten folt •.c." Später l)at |ie l'utl)er ,\\i ber Couliteudi ratio umgearbeitet, bie er im "JJlärj 1520 Ijerauegegeben.
i!gl. biiö St>ibimtnc(-:'jet|teilH'ii an 3llfrin-> 6vo*iict ,yi bct Coufitciuli nitio lö20. Tc !lß. I S. 87 iä<i-. an Spatotiii Bmn 14. ^ammr 1519;. 214 [f&x. an benjelbcu com 24. ^aiiiuiv 1519). Möftliii I S. 2!)5.
31 II 5 9 ab eil,
A. „(*in fürt-, unber ;' nuniinng mie man beiditen ]| iol: auii Xoctor 5riarti^
nu5 Vutfjcr \'lngufti= H nere ujolmeinung ] getrogen. " .s ^Matter in Cnart, bie testen brei Seiten leer. 9Int gnbc: „r ©cbructt t,5U ifel)pt,5f auji Borbrung ^le((^ior I| ^ottfiere. 'Csm tanfent funffbnnbert 1' ünb ncirntu'bcn 3ar. ;;"
B. „(Jin furtje mitermei) |; jnng wk man bcidjten füll. 'L'üi^ 1| Soctov lUar--
tiuu5 i.'ut()er ][ iHuguftincr-:- ii'ülmel)n= !J nung ge.^ogen. ; " 6 iJ3Iätter in Cnart, tc^tes :i3latt leer.
Inirf »Oll ^obil Wiitfncrf)t in 'JiiiriU'cvcj.
58
(5'iiU' fiiv?i' llmcvluciliuiij, luie imiii l'i'idjteu joU. 151!J.
Süctov lUnv= (i 3?l(ittcv in
niii.i II Süctüv "JJiavti ]i " lUit iitckinfnffiiiin.
aufi Soctin- l'lav^
G. „(5-iii fiirt^c uiitrauel) [| iuiuj wie iiuiii beid)tcn foU. l'lu^ timie ^'ut()cv ]i Vliu^uftiiu-V':- iuoliiici)ii |! mma, (^c^LH^rit. " Cuart, Idjte-j ilMnlt leov.
Olli iitd l'uii 1! mir biml) tuK- ,'s-i'l)U'ii bcr "i^iubi'flvidu' lUii Srtjliijje noit ;> 4 imtt'viiljiobi'ii, im jiim'vii lu'boiitt'iib lUnufidji'iib. XUii'? bi'virllu'u Cftitiu luif li: "iiH'llcv '•.'iv. l'i4T iiimiiit ivvi;! il'oitti'iibi'Vii nie- Tviirtovt oii.
1». „(viii AJuvtio II iinbmLH'm'uiif^ |! wk- iitaii in)d)to |1 fül : rtqinjni uf', || bov U'oliiu'i- Hill] lUavtini Vutl)ev j; Wcbviuft ,iii '-^11)01 biivd) :| Vlbniii "Inlvi, al« mau i' vilt. l'I. T. l'iib. vir. " l'iit litdi'infa)iuii(i. litelvücfü'iti- In-bvurft. t; '.iMiitti'v in Cuavt, h-titc 3citi' Ifcr.
!■;. „'Jliit fuvtio uniibi'v |i UH'i)jiiitg unc uui |j beirijte fol iiuo V'utl)t'v-3 ]| VüiQitftiiii'V II iL'ülmaiiiric-; || öi'U'ni'"- li iMiittcv in Cuavt, hi.Ui' Seite leev. ClH'vbi'iitid)i'v irml.
F. „(niit luvt', unbmi'ri)fuu(^( loie uiau "• beid)teu fol
tiuuc- Vntl)i'v ',Hui;ii|tiuev-ö |j iinilnuniunni] i^ct.iagcn. 1| |.Ool.iid)uitl| ^ Wetiiicft )n Vei)pfi(;f buvd) Ülniltfiiauij 5t6ifel. H ,^ui taufcut fuuff l)uubevt unnb tpLU'ut'iigiteu Cun'. ," Xitelvürffeite lu'brufft. 4 iMättev in Cuavt.
Il'i Iiteü)ol',id)iiilt ftcllt eim' y.V'id)ic bin.
<i. „(^'Du fuvtf; uubeninn)tun(^ luie man ]| beid)ten ful: aufs 3;octov 'JJlavti^ [ nuc- \.'iitl)ev yiuf^uftincve uhi1= || mcl)nung get^^ogcn. " l'avuntcv ein ■Ool',fri)nitt. litelviuf leite bebvurft. 4 "-^lättev in Cuavt. I'tm (Mibe: „S (^ietvuift \\\ VeDpngt buvel) ilkilffganfl || Stoifel, ^m taufeutfnnff= l)unbevt üuub || t,pin'nt,5ig)teMU „Viv. "
^i'V Iitcll)ül,',id)iiitt iü bi'vii'U'c ipii' bei F.
H. „Vliu fuvtie uu || bevmem'uug iric man ]] beid)tcu jol: auf,', Ta || clor lUav- tinu3 l'u= II t^cve Jtngnftiuev || iinilutainung || gqogen. ||" lUit Iitel= einfaffung. (i ^Miittev in Cuavt, IHite Goite Iccv.
,\ii bi'v litfleiiifojjiinii ftctjt oben bic ,\nl)v,iiil)l ...M. h. XX." Tiiid Ulhi SiHnut Ctiiuiv in ".'hiflcbiivii.
K ou fuvt.ie uubevlDi || jung äl*ie man beid)te jol. '.Huf! II TLUtav lUavtiuuo Vutbeve, |; ','luguftiuev U'ulmeinnnge ge= || .lognt, \n UlMtieuu buvrf. "JluuLi. 1'!. b. rv. " ^avnntcv ein .söiil^^tdjuitl. l'iit litel einfaijung. <> iMättev in Cuavt, letUe Seite leev.
lex Iitcll)Lil,)id)nitt ftdll niu' i'cidjtc bar. Tviid von ,'\ol)aiui .Wiii.ibli.iiul) in Stnifibiivii.
.\ i)t bie evfte Vluc-gabe uiiievev Scbvift, auf bie febev anbeve Tvmt mittelbav iiub unmittelbar .juiiidgebl: il)v allein t^Ugeii auel) bie OiefammtanC'gabeu bev *4lU'vte i.'ntl)ev« l'eipiig Sii|i|il. £. ll.s 121, Änilcb X £p. -JülH — 2(j5!t uub (S-vlangen, beutid)c 3d)viftcn X.Xl S. 245 2r):! , unb unievem lerte liegt fie ebenjall-j ^ii Wrunbe.
(*iiic futic UiUcviucijiuig, luic mau bi'idjtiii joU. lol!).
59
IJlitrtiiftiitcrv Jüülmeimiiifl flcuuflcii.
lum i'vitcii füll i'i)ii i)l',tid)-j (_^l)viftlid)'J mciitd), bao
t)cicf)tcii Uiil, ü'iii mi'l)ft-j imiib rtvoftc- luntviiUH'ii
in bic nlleiimvmlicvhicvfti" lunl)cild)iiiu\ uiiiib bu-
liu\uiic^ i^otti'C' Idjcu iiuub lialu'ii, iiiiiib fi'ttiilflid)
(^laiibou, biT aUncdjtii] i^'t luerb im ünii iuiibi.'
lnu'inl)i'ilnrfliri) luivcicbcii. Tau bcv licilii^ "Ini'plH'l
iao,t in bcm lui'runbl.iiiH'iiil.üc^ifti'ii ''|5)alnt: C l)cvr,'i-'
bii Uiivbcft iiiiv lutnii iiiiibt uoii U'aicii bciiicv
iianiciio flui'bifllid} luivi^ebeii. 'iliii' bcnii bc-? nioiicflid)
nu'i)tt'v i'vimu'niiifl auf.j be-j hmc[-j '))iauaii(i- Im ;\iibci iicln-tl) ncmcu mng,
liH'lc^s fli'bctl), ircil ec' fcv luol feit bei bcid)t biciit, imirt o-j ein i)l!lid)-- d)nft=
'■■' liäji menfd) uov feiner beid)t fprec^cn. Sevbcilben and) folid) (^cbetl) lieviind)
fo( t)orljcid)ent nierben.
'I3uin nnbevn foll ein i)ldid)C' d)viftlid)v menfd), luuuiv nnb el)v ec- fein funbe bcm pricftcv teid)!, fein bcid)t flot bem berren mit civoffem fleif-, tl)nn nnb feiner flotlidjen '•JJinjeftat alle feine iiebred)en nnb fnnbe, nnb luie er fid) -" gcfdjictt, flctt)an inib gefit befinbt, dar nnb ninnnborcicn. nnb nid)t anbeiv cr|e(en unb onljctgen, bann alf^ rcbctl) er mit feiner allert)cl)mlid)fteii frennb einem, (fr muf] and) fiot fein innbtliafftic^' bof^c gebancten, fonil er fid) ber felben erinnerni tan, beid)ten.
Sjnm bvittcn fol ein l)|[lid)-i t?l)riftlid)o menfd), bao fein fnnbe beid)ten
-•■' luil, ein luarbafftiqen oovfa|! unb toillen baben, fein (eben l)infnr luibeffern
nnb fid) ber fnnbe, bie offentlid) tnbtfnnbe feint, alfo eclirnd), morbt, bieberei),
nbcl nad)rcben, lrind)er, nnfenfd)eit, ranberel) nnb berflleid)en, fid) Inientflaben.
31^0 btffcn Dovfalj mnf,', ein menfd) l)abcn, fo balb ec- ber bernrten fnnbe eine
liorbrad)t bat. Tann luo el)n menfd) im biffen üorfal;, beid)tet , fo mer co
^" ferlid; nnb nü)f,ilidj. 'iluMi aber ein menfd) bei) l)m befinbt, bao ev fein red)ten
öorfo^ l)Qt, fein leben Ijubeffern, fo fol eo anff fein fnl)e falten nnb got bitten
nmb ein gnten Porfal',, nnb fpredjen : C mein i^ot nnnb berr, id) babe l)e hai-
nid)t, ba-j id) fdjnlbifl bin, id) uormany aud) nidjt, Xarumb bit id) bid), bn
tüolleft mir bno gncbtctlid) geben, ba« bu gdicutft, nnnb mir gebieten, baö bu luilt.
ä-' l.jnm nierben. 3ol man bie fnnbe beo berl'.en, bie bfinilid) nnb aüein
got befant feint, bcid)teu, fo mnf,^ man bie l)eimlid)e fnnbe bcid)ten, bie ber
1—:! Sic iUcrici)vift fiubct jirij in bcii Sonbcvbviicfrn imv nie- 2itcl
00 t^'i'i-' fiii^U' Uttti'viuciniim . luic Willi l'cidjtcii iüU. löl'J.
iiu'iitd) i]ercib Uiibev bic i^cLmt (•(otteo lu'l) l)m bcidjloficu l)at iaUHU-bviiu^eii. laiui c-^ i)"t iiiumu]lid} ein luniatj Ijuljabcn, bic fiiiibe, bie tcgltd)c hiiibc (-(cuaut nu'vbi-u, l3iimcl)bcn , lomui bic ncligung bc-j mcnlidjcu imb Uietiplidjcii flcilcdjto luifamcii (affcii nid)t ab, \'liid) vloctli bt'v tciifel \nd)i , jo i|t iinfcv natiiv (\anV, )unbtl)atftii\.
I'jiim fiiiifftcn inuj;, oo ein meiijd; bafiiv lialtcii, bao im iiidjt miuiilid) ici) aUc ünnc toblidje fiinbc Im aebedjtmil; luiliriiii-icn luib Ijuln'idjtcii, ioitbcvn foU cä bafiiv nd)tcii, 'ba-:- er nad) oüeii feinen luui^einanbten fleiü ben Uieniflfteii •ti. M, 4. tei)l feiner fnnbe flelieid)t liabe. Sann eo fpvidjt ber ^]>ropl)et in einem pfalm: -i5i i;>, i:i. £ t)crr, mad; mid) rei)n lum meinen l)ei)mlid)en fnnben, nnnb in einem aubern pfatm: 'ilH'r Oorftet bie innbe^ Xarumb fol ber mcnfd) bie tobtfnnbe 6eid)ten, bie offeutlid) tobtinnbe feint nnb bie fein tieluiffcn tilnr üeit feiner beidjt üefd)tt)cren, bie nnbern fnl er Inffen faren, biinn e^ö ift fo flar numn^lid), bao 0er mentd) nnuy nUe feine tobtinnbe beidjten, bnv aud) unfere (inte mertf. men fie c\d\ mit feinem eriift nnb nid)t mit feiner c^utifien barmtiertjicfeljt ridjtet unb nrteijü, tobliri) nnnb lunbamlid) feint. Sol man aber l)c aEe tobtfnnbe beid)ten, f,}0 mai\ eo mit tiernadjfoliicnben fnrlien morten i'iefdiccn: ^"sa mein c^anliC'J leben nnnb alleo, bac- id) tl)lii, Ijanbel, reb nnb flebend, ift alfo c]etl)an, bao ec' tobtlicf) nnnb norbamtid) ift. Tann men eo ein menfd) bafnr liiclt, ba-? eo on tobtfnnbe Inere, bay Iner bie aUertobtlid)ft tobtfnnbe.
2,inm fed)ften ioü ein menfd), bao beid)ten luil, bie ioet)tleufftiiy unb mand)feUic\ nnterfd)ei)b ber fnnbe nnb l)rer umbfteube laffen faren, nnnb fid) allein ber cicbot i^otte-ö befleiffen nnnb bie felben fnr fid) nemen nnb Hberfcl)en, unb fein beid)t baranff orbnen nnb fnrli madjen , bann tuen nmn bie gebot flottctj red)t anfijlit , fo fiiibt man barinn , luie got tum un-J bnrdj altcrlcl) fnnbe ift übergeben, iiorad)t nnnb ertjornt morben.
l]nm fbbenben foll nuin ein groffe nnterfdjebb mariien lilui)d)en ben fnnben, bie loiber bie gebot gottec' nnb loiber bie gebot nnb gefelj ber menfd)en gefdjeen feint, xaun on bie gebot gotteo tan lein menfd) felig luerben, aber on bie gebot ber menfd)en tan man lool felig luerben.
l,yim adjten, meun man beidjten mil. fo fol mau balb allein bie beben gebot gotte-j für fid) nemen nnnb fageu , loie nmn baloiber gefnnbigt l)nb, alf,\o uemlid):
äBiber bao erfte gebot gotteo,
Wii folt in einen eijniöcn 50t glauticn.
X(\-i man gott nl)e reebt geliebt, geert , nod) geford)t bat.
Xa-j man in mibermertirfeit beb l.uiUibreru unb tuinbrerin rat gefnd)t bat.
T(\i mau ou uotb got lunfncbt , nnnb fid) in ferlidel)t leibe- nnb ber fei geben bat.
Ta-ö nmn Ijn ben fad;en nnnb l)enbelu ben l!eid;eu uub ber ftcrnfeljcr rat glaubt bat.
Wnc fiiv.ic lliitfvluciiitiui . >uie iiinii lu'idjti'ii iull. 1519. 61
S)Q§ man (^clJaubcvt l)at.
S)aö man ad)tnnci auff bie fuvtaci (\([)abi l)at.
3)aö man fid) mit bnn tnifcl lun-lnmbcn l)at.
S)a§ man bic Unbcvtüei-tirfcit bnii tciifd obcv bni (mlini ineiitd)on l.ui flcmcffcn ()at.
2^av man qlaulit l)at, fifluvcii, icni-ii uub fvnittev Ijclrjcn U'ibcv fcvlidcit unb lüibcvlDcrtirffltt.
'SaC' man ntd)t glaubt ()at(), ba? alle gntlic binc^ iinb i^tnrtictiifoit allein Don got fommcn. 10 S)a» man nic^t gtanbt bat, bao allein flut in unbcvlnevtideit tielffen fan.
Xa-:- man mit inn-c-\effen()cit bev ieleii l)ei)l bie lieben beilii^n allein iimb ^citlic^e gnter nnb ielictel)t cretb nnnb anrnfft.
S)a5 man bie CH-eatnr nnb gefdjaffene bing bobfv geliebt nnb geTLudit bat bann got. i-' l:a-i man in i)mielb-j gefalleiio bat nnnb fid) ieinev geved)tidei)t, uu'iiv
bebt ober anbcvcv tngent erbebt.
Sßic man mit boffart gefniibigct b'it.
llnnb mie nmn mit ben fnnben mibev ben bebligen geift grinnbigt bat.
SBibcv bac- anbev gebot gottcv.
20 ipu i'olt bell nanien gattcci nidjt iin|'3Üiaiul)iMi.
Xao man got nnb fein liebe bnliflc" gclcftcrt bat.
T>a5 man nl)e bie eve gotte^', ionbevn allein ebgen eve, lol' nnb vnm geflickt l)at.
Xiac' man auf.j bol^ev gch.ionl)el)t nnnb on nrfad) nbel id)Uu'vt.
S)a» man nnred)t id)mevt.
S)aö man nnved)t gclnbb tbnt, ober veri;te gelnbt bvid)t.
®a-5 man oon got ober oon feinen beiligen nnnb gotlidiev id)vitit
f(^impftiid) i'cbctb.
Xa-j man in luibevUiertirfeit ben namen gotte-j nid)t anrnfit, nnb in
3" glurficlirfeit iüd)t banrfjagnng tl)ut.
S)a§manfid; bcr gotlidjen gaben benimbt, unb lob uon ben menidjen )nri)t. SlMe man mit baffni't geinnbigt bat, mag and) in biti gebotb getiogeii Incvbcn.
SLMbcv baC' bvit gebotb gotte«. 3-- Vn i'olt bcii ljcj)ligcii tag fcijci-n. *
Ta§ man got bem bervcn bnrd) ha'-i gebet, mcf] nnb pvcbig bovcn, and) bcmntigc cricnfibnng tiov bie iunbe, nidjt ftat nnb vanm geben biit.
Xac. man an febrtagen getanld. gefbüt nnb nntngentlid)e mcvd mit nbcrfluiftgcm eijen unb tvinrfen nnnb mucjfig geen getriben Ijat.
G2 t*^inf fiir^o üiitcvrociiimt; . tuit man bfiditon io(l. 1519.
Xnc- man an fciirtaiyn U'id)tfevtiivr lianblnnci flfluavtctl), nnb iinnnt', gcfdjiDcti , nmblauffcn, lucl)cn nnnb vetjfcn getrilicn hat.
SaC' man an fcl)vtaficn lüiber bac> flebot ber fivdjcn on nott) fleaibcl)t nnb (^et)anbclt hat.
1a-: man allein crtid)ti' fcijcv, an bcijciinu^ bcv iclen, aliinin mit cijcn, trincfen nnnb ber clcDbnnci i^chalttcn l)at.
lUib luie man mit trafll)cit in bcm bicnft flotte-- ivlunbic(t t)at, nictd)r innb and) mibcv alic anbciT flcbot flottc-5 ift.
3iMbcr bao Picvb ;^cbot c\ottfö. T^ii foit üciiic 4;lbcni crcn.
TaC' man bcn cLbcvn U'ibi'v (^cliorinm nod) cvc nnnb lieb cvljciflt bat.
Xao num ben clbcru in Drcv fd)liiad)cl)t, natl) nnnb armntti nid)t i^ct)olffcn nnnb fid) ijiev i^cidjcmt bat.
Xat' man bic clbfvn cvtiornt, iicid)laiicn ober hncn nbcl nad) gevebt bat.
Xa-S man bcn c^cbotcn bev fird)cn nnflcboviam flclticft ift.
Xad man bic pvicfter)d)afft nid)t cjccit tiat.
Tay man bic fiirftcn, bcrren, vatibcvn nnb alle, bic in obvirfci)t feint, fic feint frnm ober bof,;, nid^t in cvcn i^ebaltcn bat.
Ta-J man fid) in fcticrel) nnnb anbcrc inuieboifame banbUnui niiber bic djviftlidjc fivri)cn bcc^cbcn bat.
'ilMbev ba-- fnnfftc iiebnt ciottc-J. l?ii folt iiiiljt totrtfiljiagcii.
lat- man muvbt mit bcm uievcf, mit votb ober mit befcl bcivin((en bat.
lai' man mit uorfatj mit bcm ncdjften (gehörnt, nnnb ciec^en imi l'.eidien bec- tübtlid)cn Ijornc' cvlu'liflt bot.
Xa-3 man bcn ncd)ftcn iiclcftcvt, iicfd)mcd)t, noripvodjcn , c\cbont ober üorbad)t l)at.
lai man ein nnfienntlid)cn niiliiillcn i^ccvn bcm ncdjftcn cictrat^cn bat.
Xaö man ncl)bifd) nnb bcfftq (iclticft ift.
Xas man hovnit^ ficlücft ift.
Xav man flcbancft nnb i^cl)abcvt bat.
Xa-j man fvicfi l)at anf^cridjt nnb flcfnvt.
la-i man iicvanbt bat.
Xa-Z' man bic mcrcf bcr bavml)crl3i(^tcl)t nid)t ncnbt l)at.
Xav man bic fcinbt niri)t qeliebt t)at.
XnC' man bcn fcl)nbcn nid)t inivcv'bcn bat.
Xa-i man für bic fcijiibt nid)t gebeten bat.
Xa? man bcn fcl)nbtcn nidjt c^nt-:- crljciflt l)at.
@inc tiirjc lliifcrluciiiiim , »oic mnii bcidjtcll ioU. lll!). ((3
2Btbcr bav iccl)|tc c\tboi c\oH(-i. T>u i'Dlt bic €t nidjt lircrtjcu.
Icic- man ccbntd; iinb anbeve imfcujdjept, loic bic gcfcljccn mag, i^culit iinb gctvibcn ijat. *
Tiv? man t" üijmblid)cn, nnijurfttiflcn unnb nnfcuitfjcn movtcn, (l)ebcvn, l)iltovicn unb gemclbcn hift nnb linllcn c[d)abt bat.
2)a» man mit iintuicf)tiiifn gebovben, anicl)cn, fecict)en obcv )d)vifftcn unfeuid)el)t erregt ober nornriadjt tiat.
Sa? man mit uberfluffigcr t3l)rlieit bcv ctdibiniii fici) ü'lbft ober anberc >« lelDt ^u unfeuic^ei)t nornriadjt hat.
2)05 man mit gcbancfcii Mdjliefjüd) oorwilligt l)at, nn!euid)et)t tmtreliben.
%<ah man ubereiien, nbertrincfen, mneifig geen nnnb anberc nriadjen bev untcu|c^ci)t nid)t gemi)bcn bat.
2)05 man tvcmbbc jnndffraUiidjafft unnb anberer leirtb fenifd)ei)tb Hirt)t gerctb unnb tiorlrartb bat.
4lMe man ift mit alien funff jtjuncn unb mit allen glibmaffcn nn^ femfd) gciDcft.
äi.Ue man mit ben ftummcn iunben geiunbigt bat.
äUibcr bav il)6cnt gebot gotte-?.
^u i'oit nirijt i'tcicn.
®a§ man gcftoten bat.
S;a§ man geraubt bat.
2)05 man bem gemeinen nul3 abgeftoln (jat.
205 mon ben firdjen abgeftoln bat.
2o5 man ebnem ieiu fnedjt entfurt bat.
205 man einem fein oiedj lucrtgetribcn Ijat.
205 mon gewuchert f)ot.
2o5 man bctriglid) gcbanbelt bat.
2o5 man faltd)e mat^ ober geliiid)t gebrandjt bat.
3« 2aö man unred}te erbguttcr bcfilit ober angcnnmmen bat.
205 man gegcljbt bat.
2o5 man bem ncdjften nid)t nmb iuft geliben bat.
2fl5 man bie »ercf ber barmbertucfel)t nid)t gcnbetb bat.
üffitber ba5 o^te gebot gotteo.
3-. ^n falt nirijt falfri") tjcFiciigmis gclicn.
2a>j man Por gcridjt bie nmrbebt iioriri)ioigeu bat. 2üC' man fcrlidje lugen gctban bat.
^)ui|ll. 7, li)
(34 l^iiif fiitv" llittornifiiiiitiv hiii' iimii bciditon ioU. l-MH.
Tac' mau (iL-tuviTbt iiiib (\cid)mcid)elt [}ai.
TcVö iiinii IjUiifdien bcn Ictntben iiiiel)ntrt"ci)t , liun)tvari)t iinb iiufrib c(cimiri)t l)at.
Tiiv mau bfo ucdjfteu liunt , IcluMi uuu^ Hund: übel flcbeut uub aui5= (\ti((\i l)at.
Tav mau bcu ubcUuidjvcbcubi'u Ijuui^cu jtat uuub bcljltaub cjebi'n uub cv^cic^t bat.
1:ai man bcn ucd)ftcn uid)t UovautUiovt fiat.
Xa'J mau beu bolzen Innuvu uid)t uiit cvuft bciicivulf) bat.
l',nm UL'uubeu. Tic IjUicl) Icl'.tc flcbot t^ottco, alfjo ucmlid), Xac-yicunb: Tu iolt bi-iucv iicd)fteu biiuifraui iiidjt bci^cvii, Hub bao tict)ciit: Tu folt bi'iucv ucd)ltcu flut uid)t bcftevu, tciicu bic nubmc t^cbot (lottec- awiy luauu fic iicbictcu bie i'vbfuub l;,uubi'VUil)ubi'n , ba-j in bijjcui leben uidjt uuig flefdjccu. .TavuuUi iaa,i faut '4^''''iil t'.ln beu 'Kouievii aui fi)benbeu: Xas ubcl tl)Ui id), ;baC' id) uidjt Ivil, Uub Im bcu (Malatao am fuufjteu: Tav flcifd) bci^ert linbcv bcn i'icift. Tan fcl)u menid) ift in biffcui inui^eurtlidien leben uolfaiuuu'iilid) vel)u Don uuvei)uev bc^ir uub luim i^ci)t!.
Z]mn l!el)cuben ttct bic iianl;, 5uunua in beui, bao bie uu'u)d)cn felift iein, bie \n luntvauieu in iiot ictu'u, uuub fuft Unbcr l)n Ijrc lucvd:, und) cljuii^c (H-eaturu. Tevbalben fol bev uicuid) Icvium, bao er gvojicvo liortvamen in (HottC'J barmbcvtn)cfei)tli, bann in fein bcid)t ober tlet)[i I)abe, bann mau ian uid)t tuiinl tbnn. inniiemeu uuub uorliu'ubcn luibev bac- Hormatcbebct Hov tvalueu in nuiicve luevrt'. Tavumb )iilleu luir uujev i^cluiffcn iielucueu i^ot Imuortvalueu , inauu alleo bav bei meijuuiui cicid)icbt, bac- mau c\o\ iiUuibt nub luntialoctb, ba-> ift i^at Q,ani} auflcueme, uuub ba-j ift iiottcv evc, bao mir in i^LittC'j barml)evlurtcl)t auffo aüevftevrfft luutvameu.
osri.« Xc-J .WonDiii? ''JJtauaffe-:? qcbetl) lui bev beid)t jev bienftlid).
0 berv, almed)tiivv, i^ot uufev ueetev, beo \'lbvat)am», ^faac uub o'ico^'' uub l)vec- i-icvecbten famen uub iieid)led)tC', bev bn bl)uu-l uub erben mit allcv l)vcr lU)rl)el)t ciefdiaffen bnft, bev bii bao Itleer mit bem luovt bciiu-C' (^ebotö Cict3cid)cut baft, bev bu bie teluf? nnub bnmpffel beo mevo befd)Uiffeu , nub beineu lpblid)eu nauum vunbeiebent baft. imr Hu'ld)em alle uu'nid)cu erfdjrert'en, uub l'ov bcv auiiefid)t, ftcrd iinb borunu^cn fie erliitteru, bann ber tunu beiner bvame über bie fuubc ift nnlel)blid). Vlber bic borml)crlurtei)t beiuev Imfa^c nnb liort)cifd)UUii ift uiu-rmeffeu uub unerfiufdjlid), limun bn bift bev aUevl)od)ft l)evr über bcu iianticn erbvobcit. Tu bift (lebuttirt, i^utiii nub fer barniljcrlurf nub mitlel)bfam über ber meufct)cu baf;l)cl)t. C mein bcrr, bu baft btm Uu'qcu bctucv (inte uuy borbeifdjeu bie borficbunfj ber fuubc, uuub bu, c\Di ber iiered)teu, l)aft bie buf,; nid)t bcn qered)teu flcfcbt, ab? bem Vlbrabam, bem ,\faac nnub bcm ^^socub, bie bo uidjt gefnnbii^t bnben. ^i) bab cietnubigt, mein uui^ercdj;
TOniinfji'
i*UK U\x\( lliitfvnnMiHitiv tuic mau InTditcn ii'lt. lölü.
t>.>
li(^fcl)tl) icint iieiiinmljfflticit iinnbcii ubi'v bic luil bi-v iaiibto bcv iiievco. ^,A} bin flcboflcii imiib innfvumpt Kuubfu mit oil inttcvii Imiiben, iiiib id) hali fel)ii mii't!licfcl)t imb cvlioliiiu^, mann id) liab biv nviact) liiu lunn i^bcn unb ubil üor biv c\ctl)aii. ^\d) bnb iivnlrlidjc bini; c\otl)on. unb bic bi'lcljbiiiunii i^t-mand)
s felbiflt. Xcmnnd) bauy id) i)luinb bic fiilii- ninne-j hcvlicno nnb bitt bnn flute. C t)cvv, 0 t)crr, id) l)ab flcniubi^t , id) l)ab t^funbiiit . inib id) evfcn mein nufli'vcdjtirfcDt, id) bit bid), n l)ovv, inuflib miv ini'iu tunbf, luntDhi uiid) nid)t mit mciiiL'U iuiflcvcd)tirfci)tL'n, unb bel)alt miv bic iibcl uid)t duidlid), bann bu luirbeft mtd) uniuivbiflcn lum meinen bciucv flviiffcii bavml)cvliirfcit iclici
lü niarijen, unb id) luevb bid) loben alle tafl meiiicv leben-:-, iimini bid) lobt aüc-> DovniU(^cn bev tjijmcl, unb bii halt fllovien. lob tiub cvc ^n eiuiflcn lu'itcn. Vlincu.
Cuttietä aöetfe II.
m^^^mmmmimmm^^^mim*mi^mi
^utficiv Unten iri)t auf et(iii)C '^(rtifcl,
t»ic il)m nun feinen '^lliiiiinnern nufnclent unti
,>nrtcmejien merken»
li^iibi' Ti'ci'iiUh'v 1-Jls uHiv Ainvl von "Biiltit', nl*> npci[tLiliid)i'v TunitiitC' niii liu'idctjfiidjfu A>of(' ',11 ■Jllti'iilnivci fiiuvlvotfi'u: "Jlnrniui ^^nnuav IMü m'vl)aiibrltc ev mit beut cbi'iibiil)iii lu'viifcm'ii ^KcfLn-iiiatov, inib i'-j ([(iana, i()in, bniiollu'u ;,ii bi'bni- tcubcii ,-Sii!ii'!t(iiibiui)ni ]u In'UU'ciou. Viitljcv cvtldvti' fiel) tH'Vfit: bcv itveitii^oii llin- tcvii'ii l)iiijiivbi'v ftill 'iii |ti'l)i'ii inib bic 3nri)c firl) ,',ii lobe tUiiti'ii \\[ Inffi'n, iiijevu bi'V äl*ibi'Vpcivt niiil) )cl)Uiio(V'; püpftlicljcv -Oinlii^toit \u tdivi'itu'ii unb |iri) c\i}n\ bi'iiiiitljic^ ',11 iinti'vuu'vfi'ii ; i'iiii'ii ;V'tti'l lii'Viiii'j.^iiiii'bi'ii , baviii ov i-iiu'ii jebi'ii iu'v= imil)iu-, bi'v imnijdjcii .Hivd)0 ',11 foUiou uiib jiMiir rdiiiitcu ind)t ;,iiv £d)mad), iüiibi'vii ,',uv t'>-l)vi' bi'vfollH'ii ',u iH-v|"ti'l)i'ii; aiiri) ba>> üvtln'il ciiioc' bi'utfdii'ii .Hird)iMi= füvftcii iiir|inu'l)iiifii ober lUu'v ,)ii ioiiu'v ','lppi'llntiüii ',iiviuf\iiti-l)Vi'ii. Unb '|Miiitt für "\!-m\ü l)nt ov tvi-ii ',11 Ijnlti'ii iv')iid)t. ,\n iniioiii „lliitowidit mif i'tliri)c' Vlvtitd, bio iljiii ULiii ii'iiu'ii V(li|iiiiiiu'Vii autiV'li'ilt mib 'lUiV'iin'jii'ii uu'vbni" Iwlu'ii umv boii uoii il)iii iu'vl)oif!i'iU'ii „;ji'ttcl", bcn cv jpnti'v, ba ov fid) baviii iil>> ivitni tiitl)ü=
lifrijOll (^"l)viftl'll IH'Vtljl'ibifltl', icilll' ;i|i(il(iiL;i:i vci ii,i(ill;i llilMlltl'.
"jH'VÖffi'iitlidit i)"t bi'v „Uiiti'vvidit" ncviiiutlilid) Ciiibc ,"s-i'lniinv l-M!». yiiii •">. I1üiv,i )ri)Vi'ibt ViiUjcv nii Spahitiii; lüs nioiiuisli, ui ili' lidc r\ (i|iriiliiis. Iniu dl' (ilii'diriilia Ewlosinc llciiiiiiiiiic in .iiioloni.i iikm vcniiiciila iiiciiliiiiirin l'accicin : iic<l(i liic id l'rcis?:!'. (>lsi cdila i'sl. aiilc'i|iiaiM iiKiiiri es. Oicidll':- läfU fid) id)lil'f',i'M,
biif; bii' Sd)vift Xüiy iiiPov fd)üii aiivi'\('cviiuii'ii. Tciii U'iivbi' nun fn-ilid) '•Jutliov-:' ih'icf iiii biMi'lnipft, iiiuii'ldid) luiin :!. lliiiv', , U'ibi'vfpiH'dn'ii , bd i'v biiviii lu'd) i'vft bcn „llnti'VVidlt" in Vlnc-fidlt ftcllt ; (hidd iinnin m isla laiisa lacric possiini, |ii'<iiiiillaiii . . . i'diliiniiii III vid,<;'iis. i|iiii inli'lli;^aiil ar iiiiMiraiilin. iil liiiiiianain Kccleslaiii |>iii'i' colaiil . cl nun illoiinii Irniii ilahiii liiii( iinpiilcnl iiri|ni' iiirani aspprilidi'in ilniliailur advcl'sns rionianain Kcilc.-iaiii. '.'(Hein in Vntl)in\- l'if(i'n =
Ijönbifli'iii 'JJiiiuiiitvipt finbot fid) bi-v ;',i'itlH'niu'it um 2d)liii)i' iviv nid)t, unb und) bii' Cvtvbc'ftiinniniui, bii' du fid) id)ou b(i>> Tcitiim in'vbiid)tiflt, fd)lt bnvin: uhi1)v-- fd)i'iiilid) finb bic Äknti' .I^n Aldciiliiiii;(i 111. Mailii Annd M.D. XiX." bei bi'v lum i'iiu'in Aiiiiiilifti'u niuii'fi'vtiiitni Mu'inidivift l)iu,\U(ii'füid. imb Vntl)i'v>> '-inicf 011
Viittin-ä Untfrrirl)t mit i'tliriif -.'Irlifrl ii'. IM'.i. H7
bell "linl'ft ift bniin mit bciii 2cl)vi'iln'ii bc-:- .Winfiivftfti dii 'IViltiti lioni -I flüivs l'ih' jimli'iri) nlmejiiiibt.
3!gl. Scibcmnnii, Afiivl lum l'üitili, Xvc-ibfii. isit. 2. 7 ff. It 3iV 1 S. 2117 1. 2i<'.i. ■>■'•■>}. 'iill. •2:'>4 f. (üfil. biv,ii '.l*iivfl)ovbt, \.'iill)ei.> 'i'vicfim-c't)ii'l S. I^^i. (f. £. (Mivviciii, 'Jii'ililtrtu' Ulivfmiben, .^ii ai>. (*. Ii'iijji'l-? .fiiftov. i'i'vict)! Uüiii ".'liifiiim iiiib i'vftfll jVovti^iiiui bi'V Iliofüruintioii, ■-'. tviicf, V.'fipiin 1717. 3. :'illl f. .«nl)iiis, Tic bi'iitjd)f :lu'füvmiitioii , Vfiiniii 1x72. £. 24n ff. «oftliii I Z. 24U ff.
'JlUC'fiabLMI. A. „Xoctov OJuivtiiui'5 V.'iitl)ov ^'liu | fliiftincve '^!iiti'vrid)t niiff etlicl) „ nvtirft'll bic im Düii )i'i)nfii cib= \\ i^uniii'vii niiff fii'li'flt uiib ^ii a,(= '] iiu'iloii iiiicvbfii. ;1 löHi " iitc'lviiiffi'itt- bobnicft. 1 "iMiitti'v in Ciiavt, le^tc Seite leev.
Xviirf lioii >\oli(iiiii WvüiuMibi'vii in ll>ittoiibi'Vi\. I!. „TiH'tov llinvtimic- Vulljcv 'Jdu (^uitiiicv-j "iliitevvidit oiiff ctlid) '.'(vtiifcU bio im Von tfi)iu'ii iil)= jl flunucvn auff cieU'flt Uiib \u C[c^ ; iiu'ifcii 'J.!iu'vbi'u. l-'vlit " litelviirfieite bcbnuft. 4 i>lättev iit Cunvt, leiste ceiti' Icov. Tviirf lioii .,\ul)iiiiii Wviiiu'iibfVfl in äl>iftfnbi'vii. (,;. „TlhIov l'lnvtimis ',• ^^'utljev '.Miiciuftiiier-j ^i^llten■icl)t |i aiiü etlid) iivtirfel M)i im uB Ii jeDiU'ii nlifluniievii nnri c\i' [ U'i^t Uiib t',ii (lenu'fjfii Slnnbeii. l.'ilfl I" litcU'ücfieitc bebnicft. 1 '-IMöttrv in Ciinvt, lelUe Seite leer. Xtiirf roll 'JJiclcljiov i.'ottl)ev in Vi'iiv',uv D. „Xuctüv ^)invtinii':- l'utf)ev ^dupifti [! nevv i*ntevvid)t ciiiff etlicf) nv= i| tirfel bie im Hon ieiinen ab iinniievn autf iirlefttl) '! Uiib t^ii fleiiiefieii SBerben. " Xavuntev ein &»nppen. litelviiifieite bebviirtt. 4 'Blätter in Cuavt, letjte Seite leev. ','(m (viibe: „% Wetviuft ;ii l'eiil'füVf bind) äöolfffiniifi j Storfet ;ieV) beii '|Saiilevii. I.MO. '," F.. „Xoctov 'iWinvtinii« |! l'iitl)ev 'Jdit^iiftinei:« uiitevvidit |] niifi etlidi avticfell bie im «onu '; ieiiiien nbgüiievii niiff i^elei^t vn ' in iiemefjen irerbcn. l.'>l!' " iitelviirfieite bebnifft. 4 '.IMiittev in Cimvt, letjte Seite leev. F. „Xoctov i'un-ti= [ mie ^.'iittljev ','(iiflufti= [ nev-;- llntevid)t aiiff et= jl lid) nvtirfct bi)c im uon ü feiinen nbninievn nnnflele(\t uiib tjii flemei= || Jen luevbeii. 151!) i" Xnviintev ein fleiiiev .Ool',|d)nitt. lUit Iite(einfnf|iiiui. litelviirfieite bebviirft. 4 iMiittev in Ciiovt, leljte Seite leev.
Iitelfiol',id)iutt : 2io heiliiic yunoiiifd l)iilt bn.j 2rl)UH'if;tiu1) mit beii! .fiiiiilitc Ö'ljrifti UDV fid) nnSqfbvritct. (.;. „Xoctov 11 lUavtini V.'ut= || t^ev '^'liuiiiftinev-j unbev= vicl)t, cni|l etlid) "Jlvtifel bic jm uon leine niiBgün= Ij nevii anitiielegt Dnnb .(ii || gemcfien Rnnbeii. i M.D.MX. " l'iit liteleinfnffinui, litelviirfieite bebvnrft. 4 i'liitlev in Cuavt , letjte Seite leev.
Xtiltf uon Sihmii Ctmnv in ".'(iiiv^biiriv II U'ie r;. nuv bie '^ndiftabcn bev .3(il)v,5al)l ftebeii lueitev aiic-eiimnbev.
3in ;Mtiievii wvidiifbcn, ,v 5*. nur bfv liteltittfifite ;^. 2 C „pV', II „',u", ;]. ■'> ('< „bioitft. imb", 11 „bieiift inib", :]. 4 (i „föiiicn". II „foiiifii". I. „Xoctov 5)iavti II ni l'ntev xMiirtnitineve H unbevvirbtnng : Inf et- || lid) avtiifel bie im uo |! ii)ne miiigünnevn Off |, gelegt un lugenieffen '' luevben. :, «ebviirft ^u i^aiel bnvd) -Jlbam ';ictvi. ^ijt.X.riv. " "JJiit liteleinfaiiiing. Xitelvücfieite bebvnrft. 4 iMrittev in Cuavt, letjte Seite leev.
68 V.'iit(ii'v.> Itiitcvridit Hilf ftlirfic ■,'lvtiffl a-. l-M'.i.
K. „Soctov lllavtiiii lii || tcv ydiduitim-v-:- inibowiii) ;! tinuv l'tf i'tlid) Vlvtiifel Ml' im u5 iciiiiMi min [1 güuufru i'rffli' Icflt uiib ]i ,511 flc uicfii'u UH'vbeii. JCf" "S^ " 'J-^iit litelfiiifnifinuv litclviicfffito bfbnuft. 4 '^liitti'v in Cunvt, Ic^te 2i'ih' leov,
iiurf luni 'iJinvtiii ("vlttd) in StvofibiiVii.
L. „iüctov -I.Hcivtiims Viitljcv '.'lii(\iiitiiu'v-:' iliiitcwidit niiff iltliii) 'Jlvtiifell bif
1)111 Don |ei)iu'ii al'fliiiiiicni iiuifgcU'i^t unb ;,u i^oiiu'ifi'nii iL'erbcii. 1520."
yiiit ffnbe: „(^icbriirtt 111 SÖittctilu-v^f biivd) oot). Wvum'nbfVflf." 011 Ciuivt.
Sp luid) il.Vllov ".'('v. 1"''M, luo nbcv ivvii^ S'fvlin oU- ,"viiiibftntti' niuifiiolu'ii ift.
M. „Xoctov l'untiiii Viitlicv Vliif^iifti i| lu'vc- inibevvirtjtiiiuv nnif i'tlid) avtiiffl bii' im lum '| ii'iiu'ii iiiiljc^iiiiiirrii auüso'^'nt i"'b iii || (iiMiuifen un-vbi'u. " Xiinmtcv, vim uicv ^liaiibli'ifton iihuv'Ihmi, ein .»>iil,y"d)iiitt. xitelviicfti'itf iH'bnifft. 4 iHliitti'v in Ciuivt, li'titc Seite leev. ?(iii (fiibo: „Webvurft li'i Vliuiipiivii biivd) i^ovc^e "■Ji'ciblev im rr iav. "
Iitfll)iil,',jd)iiitt: 'Jd'uii Siriu'ii nii>> bot VfibciK-tii-jdjidilf ('■Ijvifli.
.N. „ToctDv lltnvtimi'j |i l'iitt)er ".'(ut^ufti nev-j unbevviri) H tüfl. iinir etlid) iivtiifel bio im '| ub t'eiiie mif', ' (Viim-vn iiiif ■' (lelei^t inib j, ;,u i^mefieii ' U'evben. '■ '.'.liit 2itoleiiifa)iiiiuv iitt'lviiifjoiti' In'bviiift. I 'iMnttev in Ciicivt, ietjte Seite her. ''Im ('fnbe: „«i (^ietnuft ',11 Vliiiiipiivd luui Viannien fVVüfdjaiiev. im .lU.cecec. Dn .rr. '
O. „2üctin- llJnvtin Viitliero l| unbervid)ttimi^, Uti etlid) ;Hrti(fel, [i bie im uoii teineii mifiiiüiinevn , niffjelcflt ininb yii^e '] meiien nn-vben JCS^'S:^ " 6 iMätter in Ciuivt, leiste Seite leev. ''Im (vnbe : „(^iebvmft Dm inv W.X.rriii. "
1'. „Tin-tov 'J.'invtin Vutln'v-> iinbev= '' vidititiuv Ptf etliel) Vlvtiifel, bie im von )ei= |[ neu mifiiinniievn uffi-jeleiit imb ',11= ' (lemeifen merbeii. {j ^ ," litelviirfjeiti' In'bvnift. 4 'iMiittev in Ciinvt , letite Seite leer. y(m «■iibe ; „Wcbriuft l)m jnr l'iXrriiii. "
(,). „Süctur lUartin j^ Viitberc- unbcv {j rid)tiiiu^, auff etlid) Vtvtirfel , bie im
uoit I! leinen mifii^iinnerii nnffflelec^t |sic| uniib j| .yic^emeijeii ii.H'vbeii. "
ti '^ilrittev in Ci'.mt. "'Im O'iibe : ..SBiber (letriicft im ^Viv 1">24. "
3ü (<-vl. ".'liK.;!. '_'. ■Jlnfl. briitid)C Sdjvijti'ii 'J*i5. .\XI\' 5. -1, r und) Soni]jp\iiii
(viiioii Stocfeljdjen ivnit, ii'ie ihn bie (vvUiiifler '.'luvivibe, ^elltid)e Sdjvifteii '^b. XXIV '.'Infi. 1. S. 1 Mir. I (Vliifl. 2 S. 2, Id t)eiel)reilit, mit litelrinfiiifiiiui 1111b mit iHHi I) ntnueirljeiibeiii oiiuireiiiim l)at ec' U'iil)rid)eiiilid) nie n^'n^'^"'" : bniMen iiiiii^ iHU-fimmien „'ifiiterrid)t nnü etliri) Vlvtiifel . . . löi':!. 0. C. 4.", f. SBcllev, "Jir. 2.").s7 (lind) einem iiiitiiimiviidjeii .SintaUi(\i.
.Writifd) fommen nnv .\, I! iiiib 1- in '■i'etroel)t, uu'il in ^l^itlellbevß er)ii)iencii: bie übrifjcn Süiiberaiivfinben fiiib jiimmtlid) 'JJnel)briufe. I, l)nt uii'ö iiid)t ULirt^elffji'ii. .\ iiiib I! iintevid)eibeii iiel) iiid)t i.ieniiri, 11111 ihr 'Jn'rbiiltnif! ',11 eiimnber fid)er in beftimnieii : U'iv uebmeii .\ für beii Urbviiil.
,\ii bev liltefteii Siiinmlniifl beiitiebev Sehriiten Vutl)er-j „lliniid)erlel) bi'id)liu niib traetetlin k." lUni l"i2<i fiiibet iid) bev „Unterrid)t" iM. i.xxiiii" -i.xxvii", 1111b in ber pinnten Vlnilnfle berielbeii uoiii Citober \y2i) 'iM. i.xx" i.x.xiii". Tmiii
i'utljcre lliitcrtidjt auf ctlid)e '^Ivtifcl jc. löl!).
H',1
i:.ö5 1 in. 1(S7'' - Kill'', ^»UtciiLnivn I 3. ■2'.i:; „'l'G, i.'np;,irt XVII 5. 224-22; 'Bald) XV Sp. «42-849 iiub (fvlaiiflcu, bi-iit)d)c ccljiiften i>b. XXIV ^.Hufl. 3.--! -9, '.'(ufl. 2 3.."i 1 1, füipic in bic •KcfLniiiQttoMc-=*.'lita uoii VLi)d)i'i III 3.^) !>•
tft cv auft^cupiitmon in bic (iH-faiiimtaii'JcvU'i'ii ii*itti'iilu'i(i l.'i.M VII '^l. 7f. , ^cmi i:.ö5 1 iM. 1(S7'' - Kill'', ^nitciiLnivn I 3. 2n:i 2I'G, i.'np;,irt XVII 3. 224-22;>,
1
Ht.
äiJic bii' O'i'laiigcv 'Jluc-flabc in bcr in|tni '.HuiUigi-, l)icv iiniilid) fuvgfciltic^, laifcii nud) ii'iv bcii Icrt und) A folgen ; babci niorfiMi iriv jcbc jpvari)lid)i- 'Jlbii'cidmng unii R an. ''4>^- 2)ifl! l)at in icincni 2öbrterbnd) ',n ^utl)cvc- bcutjd)cn 3d)viitfn I! .\u C'ivnnbo gelegt; ebcnfo i)t in bcr jii'citcn xHnflagc ber Cnlangev 'Jluegabe U bei iöovjug gegeben.
nuff ctlidi nrticfcU, bic im luni iciincn nbrtinnicru nnff
Ih'u, bic bilVii bvieff )el)i'ii, l)6ieu iiiiub h'fjcu. (inipnit id) IHortimiC' Siittjcr, '".Jlutiuftiucv ',11 'il>tttcii(H'riif , nieliii untevt[)ciuflcn bieiift iiiiiib nrmB ^epcct.
tv.j ift fui uiid) fuinuu'u, luic bao ctl)lid)e nti'iitdjrn iuel)nc fc^rifft, fimbevlid), bic id) mit beii gclcvteii luil) bcr id)crtfc cT,cl)iiiibclt , bcm cl)nfcltiiicii uolf fdidjlid) cDiibilbcii nnnb mid) l)ii ctl)lid)cii nvtictclH iHn-bcd)tig nuidjcu, bno nud) cttlid), iiiii)t l)ni (glauben baW fcUi(\. biivd) fiildjc i'l)iibilbiiiu^ lunuvfndjt , id)impflid) icbcii luui bcr lieben l)Cl)lii-\en hivbit, imni fci^tenv, lum tyiteu uunrten, faftcu, bciieu .h., lum bei ;Kbmifd)en fivdjeiiu (leuuilt, oll; iult bao nlleo iiidjtC' iel)iiii, Ter balbciui id), ]]o inl nn)v niuglid). hm ielbiflcn id)ebtid)en ',uniieu beilegen uiib mid) luuclcvcn mufä, U-Mt, cl)n ic^lid) fnim b"l)riftcn menid) umlt mid) ved)t lunuchmcu uub bell ielben mel)ucii iiiuv'peteu bolmetfdjern uit ))U'l)r bau mir fclbC' (ilaubeu.
'■l^uii bcr lieben l)eiiii)en fnrbit
5nfl id) nnb l)alt feft mit ber i\an{\n\ (>l)ri|teul)ei)t, btv> man bie lieben l)ct)liflcn ccvcn nnb anrnffen ful. Tan luer mai] bod) bao )iiibbcrfed)teu, bao nod) l)cutti9i« tni-^i-j iid)tlid) bei) ber lieben l)ci)lifteii eovper iinb iireber 90t buii^ |el)ncv t)ei)litien namen Unmber tbnt-' Tao ift aber tuav, unb f)abi- gefagt, t'^ fei) nit t>l)riftenlidj, bao man i]ei)ftlidje nobbnrfft nit mel)r nbbcr
1— :{ Tic iUu'iid)vitt tcl)lt in iicn «oiibcrbiucfcii uov bfiii icit : }\c ift [)ict oiil bcm iitel eiitiiommcii 11 luu iuiart)t All 14 imuilid) 1'. -n l)i'uttifiiv A
70 '.'iithctc- llutcvrtcljt luif ctlidic -Jlttifcl k. löl'J.
ultjffii^cr, bau hk U'i)plid)c bei) bcii lieben l)ei)lirteu lud)!. il*n h)nbt man ifet ct)ucn bcl)liäen, bei umb flebutt, (-(Uutbcn, liebe, fenfd)el)t unb anbev i\cl)i"tlid)c i^uttcie n.iiit angeiufrcn, alc- 5ant l'lnna nnib m)d)tnnib, 3ant l'orcnt, cor bn-j Tciin-, Ter umb el)n bo^e pel)n, 2ev nmb bih, bev onbcr nnib bao , %ü ha-i nlß ;n tiovincrffen fei), tnnbcr bao ei)n (sl)viften menid) bie ^eijftlidjen mel)v ad)tcn folt ban bie iiiitcv. bie ev fidjt und) ben tivevn unb l)el)ben (]emel)n. Xavnber iei)nb etlid) ijo ncvvifd), ha-i |ie meinen, bie l)el)liijen Ijubeii cl)uc mad)t abbev i^eiimlt, inld)v ;n tbnn, i]o fie bod) nnv finbitter ieinb unb allcc< buvd) c]üt iiUenn i-jetlion niirt. Xarunib iol nuin [ie fjo anrnnen unb eeven, ^ ba-i man ijot buvd) üc anvuffe unb eeie, luie pv. \->\. l'lemento . bumine, Xnoib, liebend. i]iit . un Tnuib unb iiUei ieiuev fanfituiutii^feiit. 'Jüfeo und) 'lliofec' vox ßot au leeui^t 'Jlbvabain, ,\iaiu- unb ,\acob, unb bie fri|tenlid)e fird)e in ^Ijvcn gcpeten biio jelb cjtiv iiml levet.
i*oii Dem /"^cflfcur
£ül man feil CiUinben, unb id) iiiel)f; bao uuir ift, bao bie armen ieeleu uniealid)c pei)n lei)ben unb man l)l)n bettfen td)nlbif\ ift mit i'eeten, fuften, almofjen unb linio man luirniaei. ilnic- aber bie pei)n Hon avt fei) unb ol) fte allelju jni: iviurttl)nnnrt abbei and) ]i\x beffeiuiii^e biene. lofljfj id) iiit, uuub fafl nod), bav ba-j uiemant ijungfam lueijfj. Xvunib folt man bac' gut befetcu unb uit claffen uiib auffdjrciju, alß luere mau beifelbeu geiuife. Ilntl ift nit luebr befülen, bau l)l)u ju bt'lffeit, got luilc' allein luijffeu luie ev mit i)l)n l)aublet.
'^Uid) bao man mit ablaf; l)nf; fegfeuv vaufdjen iinl unb al\]o mit gelimlt in gutteo l)ei)mliel) gevid)! fallen, l)ab id) nit loDffeu, unb nod) nit uici)i; ',nerl)altcu abber ;ubeiueveu. iilanb-:- luer bo luil, id) loili- uit glauben, e-i lucvb bau bafj bciuei)ffct. bar buvd) bab id), ob got loil. bav fegfeuv nit borleugnet.
i^uii J'cm 'Jlülnf?
oft gnug el)iu-m gemeinen mau ;n iin)ifen, ba-> ablao fei) entlebigung bet giuigtbnung für bie fnube, £;ü bod), bao ev gar uil geringer ift, ban gutte luercf fei)nu gepotcuu nnnb lUDr fd)nlbig jiitbun.
XHblao ift frei) unb luiUörrig, fnnbiget uiemant, ber ev nit loßet, Dor= bicnet and) nid)tv, bev e-j loßet. Xvnmb fjo bemant ebnem avmeu meufd)eu nit gibt, abbev fernem nebften uit bilfft , niib bod) meljuet ablaR jn loffen, tbut nit aubevv, bau bav ev got unb fid) felb fpottet, (iv tl)ut bov uit, bav gut gepoteii [)a{ , unb tl)ut, bao i)iu uiemant geboten l)at. ULmiv mehr tion ablQv ;u UUjffen ift. fol man ben gclerten l)u ben fdjuleu lajjen, nnb an bißcm Uüvftanb fid) gungeu la^cn.
4 poftf pcltii I! J-i haiibilt IS -.'7 uuv Icufliicl It :!(i uniuitlliiiiiiiin
:l:i Savunili 1! miicii I'. :!■> (pott H M an bifjfii All
Viitlicrc- lliitcivid)! niiT ctad)r X'lvtifcl n, V^l'J. 71
4*011 X'cii (>>cvotcu 5cr .öci)ltncii .Uirrticii.
Öottcij flcpot iiU man iibcv bcr fiidKii i^cpot adjtcn, iinc bac' i^olt uitb cbel rtcfti'l)ii ubcv bac- liulu iiiib itvoo, ulfj bcr 'Jlpoftcl Iniitct l.(So: :«. uiib i oi'i.r,,i3i toi i)t)c fcDiu'y iunücl)tcii. Xniml) uniii bii iid)|t, bac- ii)iiei- idjlinnct, fliid)t, afftcncbt abbcv fcijueii lU'djiti'ii iiit Ijilfft, [50 toltii gcbi'ucfcn imb unificii, bn-:- bei fclb Dil cifliT t|t, bau bi-v flcl))d) am fii'l)tai^ ifict abbfv bie lyputtMi faftcii bvidjt. Xa bind) hab id) aiiilncnfi'l a"*^' lucvrfo nit luibbcv labten, iunbeinn bie icd)teim (^iitm meid: beim i^eiinqevn ini,)in]en. '-.Ulfjo l)ab id) tieiaflt, bav cljn giüße uoifeiuiige iW in bei loelt ift , bac- man gottic' gepot gcnli lun^ ad)tet , llnb bie iuel)l fid) mit mentd)lid)en ied)ten nnb meirfen becft, unnb nn ben 'InUift nnb feiine iiunl lüei)t mel)i fnidjt ban gut nnb guttic- aunt. llnb lüon ic^ baC' tage, ßo )piid)t man, ic^ loibbeiftieb bem 'Inüift nniib gei)ftlid)eu geicdjt, tuüllen abci nit lioien, bac- fie got ielb nnb iel)nem geied)t nnneiidjampt lüibbeiftiebcn. ciljt nmn ei)nen eebiedjei, lenbei, Ingenei, fjo ift e-j nid)t-^, funbcilid) fo ei el)n foftlid) patei noftei tiagen fan, ei)n eiigen millige Taften bauen abbei etluan epn befonbein bti)ligi'>i t'eit. Sju aber lienuint flei)fd) effe am fietjtag. abbei ben l)el)ligen tag nit fel)iet , abbei fonft el)n tiidjen geput litt l)ctt, bei muß cigei fei)n ban ei)n l)ei)be, luan ei glei)d) tobten aufftuecten fuiib. alßo l)ubfd) gleiiijen bie gepot nnb lueicf bei mcnfdjen, gottii? gepot nnb gotti-j lueicf fidjt nwn bnid) el)nen finftem nebel an.
Xiumb fag id) nod), -J.Uan fol bei)beilei) gepot bnlten. bod) mit giofiem
Diel)» untei fd)ei)ben. lan ob fd)on fel)n gepot bei fiid)en lueie. fnnb man
bod) tuol fium iel)n bnid) gottic- gepot. "iHwi abei gottic- gepot nad) blcljbt.
Ro ift bei {iid)en gepot nit anbei--, bau ei)n id)eblid)ei fd)anb bedcl nnb nuid)t
außen ei)u guten id)el)n, bo inloenbig nid)t-:- gut-j ift. Xei halben ift and)
melju lab, ba-j mau bei fiid)en gepot el)n-:- teijl-:- ablegt im epiunn (>oucilio.
auft ba-j mau gottic' gepot and) el)u mal fd)ei)nen nnb lend)ten ließ, hau mit
ben lid)tcu Dielei gepot bat man bem tag gotlid)c> gepotc- gai nal) bie angen
auß gclaud)t.
sypu 5cu Waten il^errtcn
Mab id) gejagt, nnb tage nod). ba-:- nieuuiut tan fium fel)u nnnb Wül tl)un, c-5 uiad) i)l)u ben gotti-;- gnabeu juooi fium, uub bnid) lueicf nicmaut fium lüiit, funbein gute lueicf gefd)ehu allein buid) ben, bei fium ift, glci)d) töic bie fiud)te mad)en nit ben 4>aum, fnnbein bei bäum bieugt bie fiud)t, Hub al-j (5l)iiftu-j jagt: ei)n bößet bäum biingt ni)mei cljue gute fiud)t, bci'.W"iiii m«. balben alle loeicf, tuie gut fie ieijub, luie [)i[bhi) bac- fie glet)J5en , fo fie nit auß gnaben fließen, feijub fie nmbfunft, nit gauti nmbfunft, bau bie guten iDcicf, bie außei bei giuiben gotti» gefd)el)u, bclouet gott l3Cl)tl)lid) mit iei)d)=
7 mcxd li U luibbcr ilvcbc II l:! icl)ncii «ercdjt .\l'. 14 Sid) iiion I! Uuimr U
2»; cl)ncii (soncilio \H :iil liiibirt) .V
Im. ik, II
•r>l. It:i,
•¥i 111. 1'
72 iiiithcr-j Uiitortidit mit otlidic •Xrtiffl ;c. l'^l'J.
tiimti. LTVC. itcvrt , L^cU'iUt, fi'i'iib, fvunticijiifft , fiiiift, lunftaub k. \Hlifr ba-? i'Uiiiic leben evliiucieii fie iiit.
Xno
aüeo
Inib
id)
prebii^et
luibbev
bie.
bie,
allein
beo
enfsevn
ivcvcf-j
fil)cl)n
aiiiV'ielien.
bcic
iint
nennen,
boo
c\ax
offt
pofi
ift
lun
i^ott,
bann
iintt
nal)
beni
l)fil!en,
nit
nal)
beut
id)el)n
bev
lueirteii
viditet.
Tao
ift
fin
uill
e\eta(it:
Onitt
■
luill,
bao
mir
an
nn--
ioln
iun;toei)felnn
iinb
an
allein
iint;ei'in
leben
nnb
UK'vrfen,
aiiff
bao
rniv
evfennen,
ba-?
mir
mit
allen
nnf]erii
be[ten
mercfen
rnn-
lel}iieii
aniien
nit
ntiu]eii
beftelien,
tnnbernn
alleDii
aufr
ieline
i^'unblof]
ivuibe
nnb
barinl)erl;irfeit
nn-ö
iHirtroiteii
nnb
alßo
l)n
tnrd)ten
Umnbelnn
nnb
miHer-j
c-\nteii
lebeno
',iuunfid)t
fnllen
latjen,
3id),
bie
mercf
nnb
baö
leben,
i"
bie
aujj
iold)eni
fLnd)tlaiiieii
bemntiiien
lierlien
iie)d)el)n,
jel)nb
i\nt
,
nnb
nit
bie,
bie
anjjmeiibirt
idn'iinen
a,\\i
,
mie
c\\i.i]].
uill
.
mnnberlid)
fie
iel)iib,
an
iold)en
i^rnnb
nnb
ineDnnin^
iv'1d)el)n.
la-J
mil
ber
iprnd)
beo
pfaitev-3:
^i*eiie=
placitiini
eft
bmniiio
k.
Watt
liatt
el)u
l)erlilid)o
mnhv'faUen
an
ben
,
bie
l'id)
imr
1)1)111
fnrdjten
nnb
bud;
anfi
)el)iic
barml)erl!irtVl)t
fid)
innlafjen.
Xann
r
aber
fnrd;t
man
fiel).
Irmn
man
erfennet,
bao
mir
fnr
fel)nem
(V'rid)t
nit
Iiefteen
mmien,
nnb
barnmb
Imm
fleridjt
luir
ijuaben
tl)ran
fliiien.
mit
lanib
iprcd)en:
\X'rr
cjutt,
hanbel
nit
mit
iV'rid)t
i\ei^en
beDiiem
biener,
ban
eo
nuiii
fel)n
lebenbiii
menid)
red)t
erfnnben
merben
fnr
bel)nen
aniien.
Vllfa
mibbevnmb
el)n
mißfallen
bat
(lot
an
ben,
bie
fiel)
)iel)er
luifien
unb
aufj
l)l)re
(Uite
mcrrf
-"
podjeii.
2id),
bie
ielben
Trel)en,
fiebere,
baffertii^e
iiiite
meref
bab
id)
iHinimrffen,
anff
bav
id)
imie
bie
fd)rifftl
leret
,
bao
bie
fard)t
iiattio
fei)
ba-j
banpt
t^iit
nnb
flaiita'y
meinen
eDiio
iru-pnen
frnmen
menfd)en,
nnb
alle
mei)f5l)el)t
nnnb
cyite
merrf
ban
red)tfd)affen
ieDiib,
man
man
fid)
l)n
ben
felbeu
nur
i'iott
fnrd)t
nnb
iel)ner
i^iuiben
beirret,
bav
bebft
prineipinm
fapientie
timor
-
bamini,
bie
find)t
i\attio
ift
bao
benbt
nnb
iianl;
luiriniirten
aller
mepf5bel)t
nnb
frnmfept.
'".'fn
merrf,
ob
id)
(^ute
merrf
tunpoten
babe
abber
nit,
bann
bie
fard)t
(^uttic-
ift
epne
fliuibe
iiottio,
nnb
batt
fie
niemant